عطر

عطرها از ترکیب اسانس ها، ترکیبات معطر، تثبیت کننده‌ ها و حلال ها تشکیل می‌شوند تا در خوشبو سازی بدن و یا محیط زندگی از آن‌ها استفاده شود. همچنین مواد اولیه معطر سازنده عطر از طریق استخراج از منابع گیاهی، حیوانی و یا از روش‌های تولید مصنوعی مواد شیمیایی تهیه می‌گردند. از طریق متن ها و حفاری‌های باستان شناسی معلوم شده ‌است که عطرها در بعضی از تمدن‌های اولیه انسانی وجود داشته‌اند. عطر سازی مدرن از اواخر قرن نوزدهم میلادی که تولید مصنوعی مواد معطری همچون وانیلین و کومارین بطور تجاری ممکن شد، شروع گردیده ‌است. هنر عطر سازی در زمان باستان از بین النهرین و مصر شروع شده و درایران و روم باستان توسعه پیدا کرده است. اولین شیمی‌دان ثبت شده در دنیا زنی بنام تاپوتی می‌باشد، یک عطر ساز که طبق لوحه‌های خط میخی در هزاره دوم قبل از میلاد در بین النهرین می زیسته‌است. او گل ها، روغن ها را با دیگر مواد معطر چندین بار متوالی تقطیر و صاف می کرده تا عطر مورد نظر را تولید نماید.

درقرن نهم میلادی ابویوسف کندی شیمیدان عرب، کتابی درباره عطرها به نام شیمی عطر و تقطیر نوشته ‌است. این کتاب شامل بیش از یکصد دستور برای تهیه روغن های معطر، مرهم ‌ها، عرق‌های گیاهی و جایگزین‌هایی برای داروهای پر هزینه می‌باشد. به علاوه در این کتاب شرح ۱۰۷ روش و دستور العمل برای عطر سازی و ساخت تجهیزات مربوطه، از جمله انبیق، آمده ‌است. دانشمند ایرانی ابن سینا فرایند عصاره گیری از گل‌ها با استفاده از روش تقطیر را که امروزه بطور معمول استفاده می‌گردد، معرفی کرد. اولین تجربه او با گل رز بوده‌ است. از زمان این کشف، عطر از مخلوطی از روغن‌ها، گیاهان و یا گلبرگ‌های خرد شده که یک ترکیب قوی معطر را بوجود می‌آورند به دست می‌آید. از این میان گلاب بلافاصله میان مردم محبوب شد. مواد اولیه و تکنولوژی تقطیر در کشورهای شرقی به طور قابل توجهی صنعت عطر سازی و پیشرفت‌های علمی و به خصوص شیمی را در غرب تحت تأثیر قرار داده است.

غلظت و خلوص

عطر ها تنها در میزان غلظت عصاره ‌های روغنی معطر در حلال آن، که می‌تواند شامل اتانول یا ترکیبی از آب و اتانول باشد متفاوت هستند. شدت و ماندگاری عطر بر اساس غلظت، شدت و طول عمر ترکیبات معطر مورد استفاده در آن می‌باشد؛ هر قدر درصد ترکیبات معطر افزایش ‌یابد، شدت و ماندگاری عطر زیادتر می‌شود.

نحوه استفاده از عطرها

عطرهای خالص بطور عرفی بر روی نقاطی از بدن که نبض دارند پاشیده می‌شوند. نقاطی مانند پشت گوش ها، پشت گردن، سمت داخلی مچ، آرنج و زانوها؛ تا گرمای این نقاط عطر را گرم کرده و رایحه آن را به طور مداوم پخش کند. در صنعت جدید عطر، استفاده از عطرهایی با غلظت ‌های متفاوت با توجه به زمان استفاده از آن ها در طول روز پیشنهاد می‌شود؛ محصولاتی با شدت پخش بوی ملایم مانند روغن حمام، شامپو بدن و لوسیون بدن برای صبح؛ ادو تولت برای بعدازظهر و عطرهایی که به نبض‌ها پاشیده می‌شوند برای غروب پیشنهاد می‌گردند.  ادکلون‌ها بسرعت متساعد شده و تا دو ساعت پخش بو دارند. ادوتویلت‌ها از دو تا چهار ساعت بویشان پخش می‌شود، در صورتی که عطرها تا شش ساعت نیز می‌توانند پخش بو داشته باشند.

رایحه درمانی

رایحه درمانی، استفاده درمانی از گیاهان است که بر اساس اسانس ها پایه‌گذاری شده و به وسیله روش‌هایی مانند ماساژ، کمپرس، اسپری، حمام، دوش، استنشاق و … باعث تعادل و هماهنگی بین شرایط فیزیکی، روحی و روانی فرد می‌گردد.

رایحه و نت های عطر

عملی ترین راه برای توصیف یک عطر توجه به عناصر آن رایحه و یا ” خانواده” ای است که به آن تعلق دارد، تمام آن رایحه‌هایی که احساس کلی از یک عطر را از شروع استفاده از آن تا آخرین لحظه‌ای که اثر آن باقی مانده، می‌سازد

عطر نیز در تشابه با نت‌های موسیقی به داشتن سه گروه از نت‌های گوناگون توصیف می‌شود که یک رایحه هماهنگ را بوجود می‌آورند. این نت‌ها به مرور زمان آشکار می‌شوند، اولین بویی که از عطر به مشام می‌رسد مربوط به نت بالایی می‌باشد. به دنبال آن نت میانی احساس می‌شود و در آخرین مرحله نت پایه خود را بتدریج آشکار می‌نماید. این نت ها با دقت و با توجه کامل به فرایند تبخیر عطر به وجود می‌آیند.

رایحه‌های نت‌های بالایی و میانی تحت تأثیر رایحه نت پایه قرار می‌گیرند، به علاوه رایحه نت پایه نیز بوسیله مواد استفاده شده در نت میانی تغییر می‌کند. سازندگان عطرها معمولا نت‌های عطرها را منتشر کرده و به طور معمول آنها را به صورت هرم رایحه‌ها با عبارات نمایشی و انتزاعی به نمایش می‌گذارند.

خانواده‌های بویایی

گروه‌های مختلف عطرها را مانند هر طبقه‌بندی دیگری نمی‌توان بطور کامل در طبقات مجزا قرار داد، هر رایحه‌ای طیف‌هایی از دیگر گروههای بویایی دارد. حتی عطرهایی که به عنوان تک گل ارائه می‌شوند، هرچند بطور خیلی ظریف ته بوها و اثراتی از خانواده‌های دیگر در خود دارد. رایحه‌ای که کاملا بشود آن را به یک خانواده بویایی خاص منسوب کرد به ندرت پیدا می‌شود چرا که منوط به این است که مواد تشکیل دهنده آن فقط از یک مواد آروماتیک خاص تشکیل شود.

امروزه از طبقه‌بندی مدرنی استفاده می‌شود که از سال ۱۹۴۵ میلادی در پی پیشرفت های وسیع در تکنولوژی عطر سازی و همچنین تغییرات در سبک و مذاق مردم بوجود آمد که شامل عطر گل ها، سبز، آبی یا اقیانوسی، مرکبات، میوه‌ای و خوراکی می باشد.

چرخ رایحه

چرخ رایحه روش طبقه‌بندی نسبتاً جدیدی است که به طور گسترده‌ای در خرده فروشی و در صنعت عطر از آن استفاده می‌شود. این روش در سال ۱۹۸۳ توسط مایکل ادواردز، یک مشاور در صنعت عطر، بوجود آمد که طرح خود را از طبقه‌بندی رایحه و عطر ارائه داد. طرح جدید به منظور تسهیل در طبقه‌بندی عطرها و برنامه نام‌گذاری هر طبقه، و همچنین برای نشان دادن ارتباط بین هر یک از کلاس‌های منحصر به فرد ساخته شده‌است. در این طبقه‌بندی پنج خانواده استاندارد از گل، شرقی، چوبی، آروماتیک، و تازه تشکیل شده‌است. چهار خانواده اول بیشتر کلاسیک و سنتی می‌باشند در حالی که گروه آخر متشکل از رایحه جدید، روشن و تمیز مرکبات و رایحه اقیانوسی می‌باشد که با توجه به پیشرفت در تکنولوژی عطر بوجود آمده‌اند. هر یک از خانواده‌ها به نوبه خود به زیر گروه‌هایی تقسیم شده و در اطراف چرخ مرتب گردیده‌اند.

منابع ترکیبات عطرها

منابع ترکیبات معطر گیاهی

زمان زیادی است که گیاهان به عنوان منابع اسانس و ترکیبات معطر استفاده می‌شوند. این مواد معطر معمولاً به عنوان یک فرایند ثانویه در گیاهان جهت محافظت آنها در برابر گیاهخواران، امراض و جذب حشرات گرده افشان تولید می‌شود. گیاهان بزرگترین منبع در تأمین مواد معطر در صنعت عطر سازی می‌باشند. منابع این ترکیبات از قسمتهای مختلف گیاه می‌تواند باشد. یک گیاه بیش از یک ماده معطر می‌تواند داشته باشد، برای مثال دانه گشنیز نسبت به ساقه و برگ آن بوی کاملا متفاوتی دارد.

–  پوست؛ یا پوسته گیاهان مثل دارچین

– گل و شکوفه؛ بدون شک یکی از بزرگرترین منابع عطر سازی می‌باشد، که شامل گل‌های  مختلفی از رز و یاس، گل مریم، نرگس، شمعدانی عطری، پیچ امین الدوله، گل یخ به همراه شکوفه‌های مرکبات، درخت یلانگ-یلانگ  می‌شود.

– میوه‌ها؛ میوه‌های تازه‌ای مثل سیب، توت فرنگی و گیلاس بعد از استخراج متاسفانه بوی مورد انتظار را ندارند. اگر این بوها در عطری وجود داشته باشد ناشی از ترکیبات مصنوعی می‌باشد. بیشتر میوه‌هایی که بطور معمول استفاده می‌شوند مانند مرکباتی نظیر پرتقال، نارنج، لیمو ترش و لیمو شیرین، ترکیبات معطرشان از پوست آنها استخراج می‌گردد.

– برگ و جوانه؛ برگ‌هایی که بطور معمول در صنعت عطر استفاده می‌شوند شامل برگ اسطوخودوس، نعناع هندی، مریم گلی، بنفشه، رزماری و برگ‌های مرکبات می‌شود.

– ریشه، ریزوم و پیاز؛ قسمت‌های زیر زمینی گیاهانی که به طور معمول در صنعت عطر سازی استفاده می‌شوند شامل ریزوم‌های زنبق، ریشه‌های خس خس و ریزوم‌های مختلف از خانواده زنجبیل می‌باشند.

– بذر؛بذر هویج، لوبیای تونکا، گشنیز، زیره، لوبیای کاکائو، جوز هندی، هل سبز و انیسون از منابع معمول در عطر سازی می‌باشند.

–  چوب درختان؛ استفاده از روغن و عصاره چوب بعضی از درختان، از آنجایی که تامین کننده نُت پایه در صنعت عطر سازی می‌باشند، غیر قابل چشم پوشی هستند. درختانی که چوبشان در این صنعت استفاده می‌شوند شامل عود هندی، صندل، رُزوود، توس، سرو، اُرِس و کاج می‌باشند.

– رزین (صمغ)؛ صمغ‌ها از دیرباز در صنعت عطر و عود سازی با ارزش بوده‌اند. رزین های معطر و ضدعفونی کننده و عطرهای شامل رزین ها در بسیاری از فرهنگ‌ها به عنوان دارو در درمان بیماری های بیشماری بکار می رفته‌ است.

منابع جانوری

از منابع جانوری نیز در صنعت عطرسازی استفاده می شود که می توان از آن جمله به سیویت آفریقایی (مشک سیویت)، هایر رِیسیوم (سنگ آفریقایی)،  مشک آهو، کاستوریوم، عنبر سائل و شانه عسل اشاره کرد.

دیگر منابع طبیعی

گلسنگ‌های متعارف مورد استفاده شامل اوکمُس (oakmoss) و تریمُس (treemoss) و جلبک دریایی بدین منظور استفاده می‌گردند. اسانس جلبک‌های به علت هزینه‌های زیاد تولید و قدرت بویایی کمترشان به ندرت استفاده می‌شوند، در عوض جانشینان مصنوعی آنها بیشتر در بازار کاربرد دارند.

 منابع مصنوعی

خیلی از عطرهای مدرن شامل مواد معطر مصنوعی می‌باشند. در فرآیندهای مصنوعی رایحه‌هایی بوجود می‌آیند که در طبیعت یافت نمی‌شوند. برای مثال کالون (Calone) که یک ترکیب مصنوعی می‌باشد، بوی اُزونی، تازه و براقی دارد و به طور گسترده‌ای در عطرهای جدید استفاده می‌شود. گاهی مواد مصنوعی جانشین مواد طبیعی ای می‌شوند که به سختی از طبیعت بدست می‌آیند. بطور مثال کومارین و لینالول دو ماده طبیعی هستند که بسیار ارزان تر از سنتز ترپن نیز بدست می‌آیند. بوی ارکیده (اسید سالیسیلیک) معمولا بطور مستقیم از خود گیاه گرفته نمی‌شود بلکه بطور مصنوعی طوری ساخته می‌شود تا مطابق بوی ارکیده‌های مختلف باشد.

یکی از گروه‌هایی که بطور گسترده‌ای از روش‌های مصنوعی ساخته می‌شود مشک سفید می‌باشد. این مواد در همه اشکال عطرهای تجاری به عنوان پس زمینه خنثی در نت میانی بکار می‌رود.

روش های تولید و استخراج مواد معطر

قبل از اینکه عطر از ترکیب مواد معطر بدست بیاید، مواد معطر اولیه مورد استفاده در عطرهای مختلف باید تهیه گردند. مواد معطر مصنوعی از طریق واکنش‌های موجود در شیمی آلی تولید شده، تخلیص می‌گردند. مواد معطر موجود در منابع طبیعی با استفاده از روش‌های استخراج مختلف از مواد خام استخراج می‌شوند.

روش‌های استخراج مایع- مایع (استخراج با حلال)

مهم ترین و متداول ترین روش اقتصادی استخراج ترکیبات معطر در عطر سازی نوین می‌باشد. در این روش مواد خام در حلال هایی که می‌توانند ترکیبات معطر مورد نظر را در خود حل کنند غوطه ور می‌گردند. عمل خیساندن در این روش از چند ساعت تا چند ماه می‌تواند طول بکشد. اغلب ترکیبات معطر مواد چوبی، فیبری و حیوانی از این روش استخراج می‌شوند. مواد معطری که بعلت فراریت زیاد از طریق تقطیر نمی‌توانند استخراج گردند و همچنین آنهایی که دما، ترکیبات و ماهیت آنها را عوض می‌کند، از این روش استخراج می‌شوند. حلال‌هایی که معمولا در روش استخراج با حلال استفاده می‌گردند شامل هگزان و دی متیل اتر می‌شوند. محصول این روش بنام کنکریت (concrete) معروف است.

تقطیر

یک روش معمول در تهیه ترکیبات معطر از گیاهانی نظیر بهار نارنج و گل رز می‌باشد. در این روش، مواد خام حرارت داده شده و مواد معطر از طریق میعان بخار بوجود آمده بدست می‌آیند. تقطیر به سه روش تقطیر با بخار آب، تقطیر خشک و تقطیر جزء به جزء انجام می شود.

پرس سرد

برای تهیه روغن در این روش مواد خام تحت فشار و پرس قرار می‌گیرند. از میان تمام مواد خام موجود، این روش فقط برای استخراج روغن‌های معطر پوست میوه مرکبات استفاده می‌شود، چراکه روغن موجود در آن به اندازه‌ای زیاد است که استفاده از آن را بطور اقتصادی ممکن می‌نماید.

استخراج بوسیله روغن‌های جاذب

در این روش مواد معطر جذب یک چربی و یا موم جامد شده و بعد بوسیله اتانول روغنهای معطر از آنها جدا می‌گردند. این روش وقتی بکار می‌رود که به علت تغییر ماهیت روغن های معطر، به علت وجود حرارت بالا، از روش تقطیر نتوان استفاده کرد. این روش امروزه بعلت هزینه‌های گزاف آن و وجود روش‌های مؤثرتر دیگر، بطور معمول استفاده نمی‌شود.

عطرسازان

نوارهای کاغذی جاذب جوهر(Paper blotters) اغلب توسط عطر سازان برای نمونه گیری و استشمام عطرها استفاده می‌شوند. ساخت عطرهایی که به فروش می‌رسند به متخصصین ترکیب عطرها سپرده می‌شود، کسانی که در این صنعت به عطر ساز یا پرفیومر (perfumer) معروف هستند. گاهی به آنها به علت احساس خوب بویایی و مهارتشان در ترکیب عطرها، نِز (Nez) که معادل فرانسوی کلمه (nose) یا بینی است، گفته می‌شود. ساخت عطرها با راهنمایی‌ها و نظرات مشتری‌ها و یا کارکنان یک عطرساز شروع می‌شود. مشتری یک عطر ساز یا کارکنانش، شامل خانه‌های مُد و شرکت های بزرگ از صنایع مختلف می‌باشند. در مرحله بعد عطرساز با ترکیب رایحه‌ها و مواد معطر مختلف به بوی مورد نظر دست یافته و فرمول آن را به مشتری می‌فروشد. این عطرها آنگاه یا در ساخت محصولات دیگر به عنوان رایحه‌های کاربردی مانند شامپو، لوازم آرایش، شوینده‌ها، داخل اتومبیل و … استفاده گشته، و یا به عنوان رایحه‌های لطیف (fine fragrance) در جامعه بازاریابی شده و به فروش می‌رسند.

تکنیک

اگرچه هیچ روش یگانه و استانداردی برای ساخت و فرمول بندی عطر وجود ندارد، اما چارچوب‌های کلی ای وجود دارند تا چطور یک عطر، از یک مفهوم می‌تواند ساخته شود. خیلی از افزودنیهای موجود در عطر در بوی آن تأثیری ندارند. خیلی از عطرها حاوی مقادیری از آنتی اکسیدان‌ها و مواد رنگ زا می‌باشند تا طول عمر و بازاریابی و فروش آنها را بهبود بخشند.

این مواد افزودنی را می‌توان به چهار گروه مختلف تقسیم کرد:

– بوهای اصلی(قلب): شامل یک یا چند ماده برای مفهوم خاصی مانند “رز” می‌باشد. در عوض، چند ماده مختلف می‌توانند با هم ترکیب شوند تا یک بوی اصلی بصورت “انتزاعی” بوجود بیاید بطوریکه هیچ تشابهی با مواد موجود در طبیعت نداشته باشد.

– اصلاح کننده‌ها: این مواد بوی اصلی را طوری تغییر می‌دهند تا یک خصوصیت خاصی را در آن ایجاد نمایند. برای مثال، استرهای میوه‌ای به یک بوی اصلی گلی اضافه می‌شود تا بویی باخصوصیات گلی- میوه‌ای بوجود بیاورند.

– مخلوط گر‌ها: یک گروه بزرگ از مواد افزودنی هستند که انتقال بوی یک عطر بین لایه‌های مختلف موجود در آن را ملایم و روان تر می‌کنند.

– تثبیت کننده‌ها: بعنوان یک بالشتک یا تکیه گاه برای تقویت بوی اصلی بکار می‌روند. خیلی از رزینها، بوهای چوب و پایه‌های کهربا بعنوان تثبیت کننده استفاده می‌شوند.

پایه‌های رایحه

امروزه به جای اینکه یک رایحه را از بنیان تا انتها بسازند، خیلی از عطرها و ادوکلن‌های مدرن با استفاده از پایه‌های رایحه یا به طور خلاصه پایه‌ها ساخته می‌شوند. هر پایه در ذات خود یک عطر پیش ساخته ‌است که از اسانس ها و مواد شیمیایی معطر ساخته شده ‌است، و بر اساس یک مفهوم ساده فرمول بندی شده‌اند.

از آنجایی که پایه‌ها قابل استفاده مجدد در عطرهای مختلف می‌باشند، تلاش برای ساخت و توسعه پایه‌های جدید به اندازه تولید خود عطرهای موجود در بازار زیاد می‌باشد. به غیر از استفاده مجدد، به کارگیری پایه‌ها در عطرسازی منافع دیگری نیز دارد.