گياهان به عنوان اولين حلقه تشكيل دهنده زنجيره اكولوژي، نقش مهمي را در زندگي بشر ايفاء ميكنند. انسان بدليل نيازهاي روزمره خويش، به گياهان وابستگي كامل داشته و اين نياز انسان را ملزم نموده است تا به ياري روشهاي علمي و دانش موجود، اطلاعات بيشتري را در مورد گياهان كسب نمايد. مطالعات سازمان بهداشت جهاني (WHO) نشان ميدهد كه ۸۰ درصد جمعيت جهان از نظر پزشكي به گياهان وابسته هستند. بر روي كره زمين بيش از ۷۵۰۰۰۰ گونه گياه گلدار وجود دارد. اين در حالي است كه تعداد گياهان ثبت شده در حدود ۳۰۰۰۰۰ گونه است. همچنين تعداد گياهان دارويي بين ۳۰۰۰۰ تا ۷۵۰۰۰ گونه متغير است ولي سازمان بهداشت جهاني طي ليستي تعداد گياهان دارويي را ۲۰۰۰۰ نوع اعلام كرده است كه در تمام جهان مصرف دارند.
در سالهاي اخير توجه زيادي به گياهان دارويي شده است. اين موضوع عمدتاً بدليل اثبات عوارض جانبي داروهاي شيمياييي ونیز تمايل بشر به استفاده هر چه بيشتر از محصولات طبيعي به منظور حفظ سلامت خويش می باشد. همچنين مشكلات سيستم دارويي مدرن مانند هزينههاي بالا، استفاده از منابع غير تجديد شونده مانند منابع فسيلي (Petro-chemical) و آلودگي محيط توسط مراکز تولید داروهای شیمیایی و ناتواني بشر براي ساخت برخي از مواد دارويي كه بطور طبيعي در گياهان وجود دارد، باعث توجه هر چه بيشتر بشر به گياهان دارويي گرديده است.
در حالي كه مصرف داروهاي با منشاء گياهي تاريخچه طولاني داشته و فاقد عوارض جانبي است، به عنوان ميراث فرهنگيي گرانقدر کشورها نيز محسوب می گردد. چنين روش درماني بطور عمده مورد قبول جامعه بوده و بيماران آنرا بهتر می پذیرند و بعلاوه اين روش حالت دوستانه ای با طبيعت نیز دارد.
در حال حاضر يك سوم داروهاي مورد استفاده بشر را داروهاي با منشاء گياهي تشكيل ميدهد و اين ميزان مسلماً رو بهه افزايش است. نگاهي گذرا به آمار ثبت شده اين موضوع را بيشتر روشن خواهد نمود.
براساس آمار سال ۱۹۹۴ فروش جهاني داروهاي گياهي بالغ بر ۴/۱۲ ميليارد دلار بوده است. در اين رابطه اروپا با حجم فروشش ۵/۶ ميليارد دلار مقام اول را دارا می باشد. آسياي شرقي با ۳/۲ ميليارد دلار، ژاپن با ۱/۲ ميليارد دلار و آمريكاي شمالي با ۵/۱ ميليارد دلار نیز در رتبههاي بعدي قرار دارند. در بين كشورهاي اروپايي، آلمان به ميزان ۵/۲ ميليارد دلار بيشترين سهم را داشته و پس از آلمان، کشور فرانسه به میزان ۶/۱ ميليارد دلار و ايتاليا به میزان ۶۰۰ ميليون دلار قرار دارند.
در ژاپن بين سالهاي ۱۹۷۴تا ۱۹۸۹ فروش داروهاي گياهي ۱۵ برابر افزايش داشته و اين در حالي است كه فروش بقيهه محصولات دارويي سه برابر افزايش داشته است. در سال ۱۹۹۰ در حدود ۷۰۰۰۰۰ تن مواد گياهي توسط پزشكان چيني و بصورت نسخههاي سنتي مورد مصرف بيماران قرار گرفته است. در حدود چهل درصد داروهاي موجود در داروخانههاي چين را داروهاي گياهي تشكيل ميدهد و طي ۵ سال گذشته فروش داروهاي سنتي در چين ۱۱۳ درصد افزايش داشته است. درکشور چين هر ساله ۴۶۰۰۰۰ تن موادگياهي، مورد نياز كارخانههاي توليد كننده داروهاي گياهي ميباشد.
در سال ۱۹۹۳ در انگلستان خريد داروهاي با منشأ گياهي ۵۷ درصد افزايش داشته است و انگلستان يكي از سريعالرشدترينن بازارهای توليدات گياهان دارويي بوده است. در همین رابطه در آمريكا سالانه در حدود ۱۲۵ ميليون نسخه نوشته شده حاوي داروهايي است كه از گياهان تهيه ميشوند. از هر سه نفر شهروند آمريكايي بالغ بريك نفر از داروهاي گياهي استفاده ميكند.
براساس گزارش بانك جهاني در سال ۱۹۹۶، حجم تجارت گياهان دارويي تا سال ۲۰۵۰ بالغ بر ۵ تريليون دلار خواهد بود.
آرایش و استفاده از فرآوردههای آرایشی از قدمتی بسیار طولانی برخوردار است. سنگ نوشتهها و تصاویر باقیمانده از هزارانن سال پیش نشان میدهد، ایرانیان و مصریان از قدیمیترین و باستانیترین تمدنهایی هستند که در آرایش خود از فرآوردههای آرایشی استفاده مینموده اند. گیاهان در دسترسترین مواد اولیه ،جهت تولید فرآوردههای آرایشی محسوب می شده و در کنار آنها، برخی مواد معدنی نیز منشاء اولین فرآوردههای آرایشی بودهاند به طوری که، از گیاهان به عنوان تامین کننده رنگ در فرآوردههای آرایشی استفاده میشده است که از آن میان میتوان حنا، برگ درخت گردو، سرخاب کولی، پوست انار و …را نام برد.
در حال حاضر مواد مؤثرة گیاهان دارویی نه تنها در صنایع داروسازی کاربرد فراوانی دارند، بلکه از این مواد طبیعی به طورر روزافزونی در صنایع بهداشتی و آرایشی استفاده میشود. مواد مؤثره گیاهان دارویی (مانند اسانسها، فلاونوئیدها، رنگها و عصارهها) استفادة متعددی در صنایع آرایشی و مواد شیمیایی خانگی نظیر شامپوها، عطر، ادکلن، خوشبوکنندههای هوا و … دارند. به طوری که، بدون استفاده از مواد مذکور، ساخت و تهیة بسیاری از این محصولات امکانپذیر نخواهد بود. زیرا، تهیة بسیاری از اسانسها به روش شیمیایی یا غیر ممکن است و یا مواد شیمیایی حاصله اثرات زیانباری را خواهند داشت. از آنجا که در روزگار ما فرآوردههای صنایع بهداشتی و آرایشی تنها جنبة آرایشی نداشته و عمدتا درمان کننده نیز هستند، از اینرو مسئولان چنین صنایعی همواره سعی دارند که در تولید فرآوردههای خود مستقیماٌ از مواد مؤثره گیاهان دارویی استفاده کنند. خواص این فرآوردهها بستگی به کمیت و کیفیت مواد مؤثرة گیاهان دارویی و روش استخراج آنها دارد. به همین دلیل در اکثر کشورهای پیشرفته، انواع فرآوردههای بهداشتی و آرایشی مانند کرمها، پمادها، حولههای بهداشتی، شامپوها، لوسیونها، مواد پاککننده و … از مواد موثره گیاهی ساخته شده و به بازار عرضه میگردند.
به رغم رشد كنوني بازار فرآوردههاي آرايشي و بهداشتي با پايه طبيعي، اين گونه محصولات از قدمتي طولاني برخوردارند و درر واقع پيشگامان كليه فرآوردههاي نوين محسوب ميشوند. فرآوردههاي بهداشتي و آرايشي اوليه صرفاً بر مبناي اجزاي طبيعي (گياهي يا كاني) ساخته ميشدند. در حال حاضر پس از نوآوريهاي ارزندهاي كه ظرف ۵۰ سال گذشته در عرصه تكنولوژي صورت گرفته است، جهان آرايش و بهداشت شاهد رقابت فشردهاي ميان فرآوردههاي طبيعي و محصولات شیمیایی است. در ادامه ضمن بررسي روند كنوني فرآوردههاي آرايشي و بهداشتي طبيعي، مروري بر دامنه بسيار گسترده اين قبيل محصولات به عمل خواهیم ميآورد.
تاريخچه محصولات طبيعي
گرچه توسعه و گسترش تكنولوژي هر ساله شتاب بيشتري ميگيرد، لیکن سابقه ماركهاي صاحب نام كه هم اكنون شاخص رشد اين رشته از صنعت به حساب ميآيند، منحصراً به نيمه دوم قرن بيستم برميگردد.
در طول دهههاي ۱۹۵۰ و ۱۹۶۰ ميلادي، پيشرفت فن آوری و سنتز فرآوردههاي شیمیایی دو عامل مهم سنگ بناي صنايع آرايشي و بهداشتي محسوب ميشدند و لذا توجه چنداني به فرآوردههاي طبيعي نميشد. گرچه در سالهاي اخير دگرگونيهاي چشمگيري در شيوه زندگي پديد آمده و افزايش آگاهي مردم از عوامل زيست محيطي منجر به تغييرات عمدهاي در طرز فكر آنها شده است، با اين وصف اشتياق و تمایل مصرفكنندگان به بهرهگيري از نوآوريهاي جديد در عرصه فرآوردههاي آرايشي و بهداشتي كماكان به قوت خود باقي مانده است. به طوری که در طول ۲۰ تا ۲۵ سال گذشته، تعداد قابل ملاحظهاي از مصرفكنندگان خواستار استفاده از فرآوردههاي طبيعي در محصولات آرايشي و بهداشتي بودهاند.
همچنین طي سالهاي گذشته تعدادي از محصولات طبيعي توسط كارخانههاي كوچك بهداشتي و آرايشي به بازار عرضهه شدهاند. با وجود اين شركتهاي بزرگ نيز به گرايشهاي نوين بازار مصرف بياعتنا نبوده و بسياري از محصولات طبيعي را كه در بازار يافت ميشوند، عرضه نمودهاند.
فرآوردههاي آرایشی و بهداشتی با پايه طبيعي، نخستين بار در سالهاي دهه ۱۹۷۰ ميلادي و به ويژه در عرصه محصولاتت آرایشی و بهداشتي مربوط به مو در سطحي گسترده به بازار عرضه شد. در ايالات متحده شامپوي “هربال اسنس” نخستين شامپو با مواد مؤثره طبیعی حاصل از گیاهان دارویی بود. حال آنكه در اروپا اولین شامپو از این نوع “تيموتي” بوده که در سال ۱۹۸۳ به بازار عرضه شد.
بدون شک عرضه فرآورده “بادي شاپ” توسط شركتهاي “آنيتا روديك” در انگلستان در سال ۱۹۷۶ ميلادي تحولي بزرگ در تولیدد فراوردههای طبیعی آرایشی و بهداشتی به شمار آمد. گرچه شركت ياد شده نخستين شركتي نبود كه بدين مهم دست مييافت، اما با تلفيق شم بازاريابي و نگرش “بازگشت به طبيعت” كه در شركت “آنيتا روديك” متداول بود، گامي همسو با زمانه برداشته شد كه رشد سريعتر اين شركت را در مقايسه با شركتهاي رقيب در پي داشت و طولي نكشيد كه آوازه اين شركت اروپايي در ايالات متحده و بخش بزرگي از جهان شنیده شد.
“انقلاب طبيعي” كه توسط محصول “بادي شاپ” مطرح شد بر پايه تلفيقي منسجم از مفاهيم نوين خرده فروشي و بازاريابيي استوار بود. شايان ذكر است كه قبل از عرضه اين فرآورده، مصرف كننده از مفاهيمي مانند اختلاط اجزا، منشأ يا خلوص آگاهي نداشت، حال آنكه در حال حاضر مصرفكنندگان ترغيب شدهاند تا درباره عواملي از قبيل نياز به انجام آزمایش روي حيوانات و يا نحوه بستهبندي پرس و جو نمايند.
فرآورده “كلارن” كه نخستين بار در سال ۱۹۹۶ در سطح خرده فروشيهاي فرانسه به بازار عرضه گرديد در دهههاي ۱۹۷۰ وو ۱۹۸۰ به بازارهاي بينالمللي دست يافت. تولید کننده اين فراورده مدعي است كه محصولاتش از كيفيت بالايي برخوردار است و تحت آزمايشهاي علمي قرار گرفته و حاوي درصد بالايي از مواد مؤثره طبيعي ميباشد. گرچه ميزان استقبال عموم از فرآوردههاي “كلارن” در حد محصول “بادي شاپ” نيست ولي اين فرآورده نيز در رواج استفاده مارك هاي طبيعي در بازار مصرف سهم چشمگيري داشته است.
تعدادي از فرآوردههاي دارويي كه اغلب حاوي اجزاي برگرفته از گياهان هستند به عنوان فرآوردههاي طبيعي روانه بازار شدهاندد که در اين ميان ميتوان به رنگ موي “كلران” محصول شركت “پييرفاير” اشاره كرد و يا فرآورده بهداشتي پوست “كلرفيشر” كه در آلمان عرضه شده است. اين در حالي است كه فرآورده “سبامد” (سبافازما) كه آن نيز در آلمان عرضه ميشود حاوی مواد مؤثره گیاهان دارويي ميباشد. شايان توجه است كه فرآوردههايي با مواد مؤثره گیاهان دارویی روز به روز بيشتر وارد بازار ميشوند. به عنوان مثال فرآوردههاي “آلدي” و “تنگل مان” در آلمان، محصولات “بوتس” “تسكو” و “سينز بري” در انگلستان و “منوپري” در فرانسه همگی از این نوع میباشند.
در سالهاي اخیر شركتهاي عمده اروپايي، به طور چشمگیری اقدام به عرضه فرآوردههايي با مواد مؤثره طبیعی در بازار نمودهه اند.
فرآوردههاي “تيموتي” (توليدي شركتهاي اليدا گيبس و يونيلور) در صدر اين گونه محصولات قرار دارند. سالهاي بسياري استت كه فرآوردههاي “تيموتي” در زمره پيشروان بازار محصولات بهداشتي مربوط به پوست و مو ميباشند. سري محصولات بهداشتي پوست “سينرژي” توليدي كارخانه “لورآل” و به ويژه فرآورده “نوتراليا” كه براي حفاظت پوست طراحي شده در بازار با استقبال شايان توجهي مواجه شده است.
فرآوردههاي ديگر از قبيل “نچرالي” توليدي شركت انگليسي “كريتون” نیز با بهرهگيري از اجزاي طبيعي به موفقيت تجاري در خورر توجهي دست يافتهاند.
آنچه كه مصرفكنندگان به عنوان فرآورده طبيعي ميشمارند موضوع بحث جالبي است. در اواسط دهه ۱۹۹۰ ميلادي بازار اينن گونه فرآوردهها، شامل رشتههاي متعددي ميشود. همانگونه كه در بروشور ضميمه فرآورده “بادي شاپ” که در سال ۱۹۹۰ ميلادي به بازار عرضه شد صريحاً ذكر شده است، مقصود از واژه “طبيعي” همانا كيفيت مورد نظر طرفداران محيط زيست و سلامت انسان است. صنعت آرايش از صفت “طبيعي” بهرهها ميجويد و آن را همراه با ويژگيهایی مانند “كم آلرژيزا” يا “آزمايش شده روي پوست”، “صد در صد خالص و طبیعی” تلفيق ميكند. در واقع به كارگيري اين صفت در این صنعت، به نوعی فروش فرآورده را تضمين ميكند.
به موجب گزارشي كه در سال ۱۹۸۵ ميلادي توسط تحليلگران بازار وابسته به شركت “فراست اند ساليوان” تهيه شده، ميزانن فروش فرآوردههاي طبيعي و با پايه گياهي در ايالات متحده بالغ بر ۱۵ درصد كليه فروش محصولات بهداشت شخصي در نيمه دهه ۱۹۸۰ ميلادي بوده است. با توجه به گستردگي محصولاتي كه با اين صفت روانه بازار ميشوند، تأثير و جاذبه لفظ “طبيعي” را آشكارا به اثبات ميرساند. همچنین به موجب ارزيابي كه در ماه ژوئن ۱۹۹۴ در بازار ايالات متحده به عمل آمده و نتايج آن در نشريه صاحب نام “وال استريت جورنال” به چاپ رسيد، ميزان كل فروش فرآوردههاي آرايشي و بهداشتي طبيعي رقمي پايينتر از ۵۰۰ ميليون دلار (معادل ۵/۲ درصد كل فروش ۲۰ ميليارد دلاري فرآوردههاي آرايشي و بهداشتي) را به خود اختصاص ميداد. طي پژوهش ديگري كه در زمينه فرآورده “بادي شاپ” در انگلستان در سال ۱۹۹۲ به عمل آمد مشخص شد كه صرف استفاده از برچسب “طبيعي” بر روي فرآوردههاي آرايشي و بهداشتي تأثير مثبتي بر تصميمگيري ۸۸ درصد از خانمها دارد.
مصرفكنندگان فرانسوي كه اشتهار چنداني به خاطر حمايت از مسايل زيست محيطي ندارند، به مزاياي فرآوردههايي با پايهه گياهي اذعان دارند. در عين حال آنها مايلند كه فرآوردهها و ترکیبات جديد را تجربه نمايند. در این رابطه فرآوردههاي بسياري براي بهداشت پوست در كشور فرانسه عرضه شده است.
بنيانگذار شركت “كلارن” ميگويد : دستاندركاران اين شركت در تلاشند تا فرآوردههاي بهداشتي پوست را به گونهاي ابداعع وعرضه نمايند كه هم كارآمد باشد و هم از آزمايشهاي گسترده انستيتوي كلارن موفق و سرافراز جواز حضور در بازارها را بيابند و مستقيماً نيازهاي خانمها را از حيث زيبايي و بهداشت پاسخگو باشند. چنين است كه به يمن تلفيق اجزاي طبيعي با آخرين دستاوردهاي علمي، شركت كلارن به موفقيتهاي شاياني در این زمینه دست يافته است.
در نظر اكثر مصرفكنندگان، فرآورده “بادي شاپ” نمايانگر محصولات آرايشي و بهداشتي طبيعي است و بر خلاف جار و جنجالل تبليغاتي جديدي كه بر سر كيفيت آن و شيوههاي بازاريابي در گرفته، كماكان به عنوان يك فرآورده طبيعي مطرح است. شركت توليد كننده اين محصول معتقد است كه اجزاي به دست آمده صرفاً از منابع تجديد پذير و نيز مواد اوليهاي كه هيچ گونه تأثير سويي بر محيط زيست ندارند، بهره ميگيرد. گرچه استفاده از اجزاي طبيعي جزيي جدا ناپذير از توليد فرآورده بادي شاپ هستند با اين وجود مواد نگهدارنده و مواد شيميايي صنعتي نيز در فرمولاسيون آن به كار رفته تا تنوع مناسب پديدار گردد.
ديگر شركتهاي توليدكننده از ضوابط متفاوتي بهره ميجويند كه برخي از اين ضوابط مشكلتر از مقررات شركت بادي شاپپ است و پارهاي نيز با انعطافپذيري بيشتري همراهند. در نتيجه مصرفكنندگان با دامنه گسترده ای از فرآوردههاي طبيعي مواجه هستند. گرچه كليه اين فرآوردهها را ميتوان در زمره محصولات طبيعي طبقهبندي كرد ولي برخي از افراد به صحت اين مورد به ديده ترديد مينگرند.
در گياهان موادي وجود دارند كه به مواد طبيعي معروف هستند. بيوسنتز مواد موثره موجود در گياهان دارويي از اين مواد طبيعيي حاصل ميشوند. مواد طبيعي شامل متابوليتهاي اوليه و ثانويه در گیاه هستند.
متابوليتهاي اوليه براي موجود زنده اساسي و ضروري هستند. يعني حيات موجودات زنده بستگي به حضور اين مواد در پيكر آنانن دارد. متابوليتهاي اوليه شامل كربوهيدراتها، چربيها، اسيد آمينه هاي مختلف، نوكلئوپروتئينها، آنزيمها و غيره ميباشند.
حضور متابوليتهاي ثانويه براي تداوم حيات چندان و يا به طور مطلق ضروري نيست و ميتوان گفت كه اين مواد عامل شيمياييي جريانهاي دفاعي حياتي هستند. متابوليتهاي ثانويه شامل گليكوزيدها، آلكالوئيدها، اسانسها، فلاونوئيدها، موسيلاژها، تاننها و … ميباشند. سنتز متابوليتهاي ثانويه از دو دسته فرايندهاي متابوليسمي متفاوت و در عين حال مرتبط به هم به وجود ميآيند. اين فرآيند عبارتند از:
الف : فرايندهاي متابوليسمي عام (Universal processes): فرايندهايي هستند كه در همه موجودات زنده در سطوح مختلفف عموميت دارند و در تمام گياهان اعم از دارويي و يا غيردارويي پديد ميآيند.
ب: فرايندهاي متابوليسمي خاص (Special processes) : اين فرايندها در گياهاني مانند گياهان دارويي كه فرآوردههاي خاصص توليد ميكنند، به وقوع ميپيوندند.
امروزه مواد مؤثره گياهان دارويي را در چهار گروه اصلي: آلكالوئيدها، گليكوزيدها، روغنهاي فرار و ساير مواد قرار ميدهند. سايرر مواد عبارتند از : مواد تلخ، موسيلاژها، فلاونها، فلاونوئيدها، ويتامينها، تاننها و اسيد سيليسيك، لیپیدها و ….
آلكالوئيدها (Alkaloids): براي اولين بار يك محقق آلماني به نام میسنر (Meissner) از آلكالوئيدها به عنوان مواد ازتداري ياد كردد كه خاصيت قليايي دارند و در محيط اسيدي نمك توليد ميكنند. آلكالوئيدها در انسان واكنشهاي فيزيولوژيكي قوي ايجاد ميكنند و بر سيستم عصبي تأثير ميگذارند. آلكالوئيدها بسيار متنوع و انواع شناخته شده آنها در گياهان چندين هزار نوع هستند. در سال ۱۸۰۳ اولين آلكالوئيدها از گياهان جدا شدند.
به طور كلي آلكالوئيدها را به سه دسته تقسيم ميكنند كه عبارتند از :
الف : آلكالوئيدهاي حقيقي : منشأ آنها اسيدهاي آمينه و تركيبات هتروسيكليك ازت دار هستند.
ب : پروتوآلكالوئيدها : منشأ آنها اسيدهاي آمينه و تركيبات شيميايي ازت دار خطي (غيرحلقوي) هستند.
ج : آلكالوئيدهاي كاذب : اين آلكالوئيدها از اسيدهاي آمينه تشكيل نشدهاند ولي در ساختمان آنها ازت وجود دارد.
آلكالوئيدها بيشتر سمي هستند و در كارخانههاي مربوطه بايد به بهرهبرداري آنها پرداخت.
گليكوزيدها (Glycosids) : گليكوزيدها گروه بزرگي از مواد مؤثره دارويي و ارزشمند را تشكيل ميدهند. اين مواد در گروه زيادي ازز گياهان گلدار وجود دارند و داراي ساختمان شيميايي پيچيده و مخصوصي هستند که در بدن انسان اثرات خاصي برجاي ميگذارند. گليكوزيدها پس از هيدروليز به وسيله اسيدها يا برخي آنزيمها به تركيبات قندي گليكن و غيرقندي آگليكن تبديل ميشوند که آگليكنها كاربرد فراواني درصنعت داروسازي دارند.
يكي از مهمترين تركيبات گليكوزيدي، گليكوزيدهاي سيانوژنتيك هستند. از مهمترين گليكوزيدهاي سيانوژنتيك ميتوان ازز “آميگدالين” نام برد كه به طور وسيعي در گياهان خانوادههاي : گل سرخ، پروانهآسا، آقطي و كتان وجود دارد. از بعضي از اين مواد در تهيه داروهاي درمانكننده سرفه، مسهل و مسكن استفاده ميشود.
اسانسها (Essential oils) : سومين گروه از مواد مؤثره گياهان را اسانسها تشكيل ميدهند. اسانسها از نظر تركيبب شيميايي همگن نيستند، بلكه به صورت تركيبات مختلفي مشاهده ميشوند ولي به طور كلي از گروه شيميايي “ترپنها” هستند يا منشأ “ترپني” دارند. اين تركيبات معمولا بو و مزه تندي دارند و وزن مخصوص آنها غالباً از آب كمتر است.
اسانسها به روغنهاي فرار (Volatile oils) نيز معروف هستند و در سلولها، كركهاي ترشحي منفرد يا مجتمع، غده هايي ترشحي و مجاري ترشحي در قسمتهاي سطحي و دروني اندامهاي مختلف گیاهان مانند برگها، گلها، ميوهها، جوانهها و شاخه گياهان وجود دارند. سلولها و بافتهاي ترشحي ياد شده ممكن است تنها در يك اندام گياه وجود داشته باشند، (مثلا در گل يا ميوه) و يا ممكن است در اندامهاي مختلف يك گياه (نظير گياه رازيانه) پراكنده باشند. در اين صورت، اسانسهاي به دست آمده از نظر كيفيت و اجزا و تركيبات تشكيل دهنده، از اندامي به اندام ديگر تفاوت دارند به طوري كه، توليدكنندگان عطر و ادكلن ميدانند كه اسانس حاصل از گلهاي نارنج در مقايسه با اسانس استخراج شده از پوست ميوه اين گياه از كيفيت و ارزش بيشتري برخوردار است.
اسانسها موادی فرارند و در الكل و برخي از حلالهاي آلي حل ميشوند. ترپنها ممکن است به صورت خطی یا حلقوی باشند،، که برحسب تعداد و چگونگی اتصال اتمهای کربن به یکدیگر، مواد شیمیایی مختلف نظیر ترپنها (با ۱۰ اتم کربن)، سزكويي ترپنها (با ۱۵ اتم کربن)، دی ترپنها (با ۲۰ اتم کربن) را بوجود میآورند.
اسانسها غالباً مانع رشد باكتريها و قارچها ميشوند. از اینرو از این مواد در فراورده های غذایی و آرایشی می توان به عنوانن نگاه دارنده نیز استفاده کرد.
ساير مواد : همانگونه كه گفته شد ساير مواد موجود در گياهان دارويي عبارتند از : مواد تلخ، فلاونها، فلاونوییدها، موسيلاژها،، ساپونينها، اسيد سيليسيك، تاننها، ويتامينها، لیپیدها و ….
مواد تلخ (Bitter materials) : به طوري كه از نام اين مواد پيداست، اين مواد تلخ مزه بوده و قابليت تحريك غدد گوارشي را داراا ميباشند.
فلاونها و فلاونوئيدها (Flovones and flavonoides) : خواص اين مواد هنوز به خوبي شناخته نشده است. اين مواد به صورتت آزاد يا تركيب، همراه با گليكوزيدها وجود دارند و از نظر شيميايي متعلق به فنلها هستند. مهمترين اين مواد عبارتند از : كومارينها و آنتوسيانينها كه رنگ آنها آبي و قرمز ميباشد.
مشتقات فلاونها به رنگ زرد هستند (فلاون از كلمه لاتين فلاوس به معناي زرد است). فلاونها در شيرههاي سلولي گياهه محلول هستند.
به طوركلي، فلاونوئيدها اثر لطيفكنندگي و مرطوبكنندگي بر روي پوست بدن دارند.
موسيلاژها (Mucilages): كربوهيدراتهايي هستند با ساختمان شيميايي بسيار پيچيده و با وزن ملكولي زياد. اين مواد در الكلهاا غير محلول ميباشند. موسيلاژها در آب حل شده و پس از جذب آب، متورم و ضخيم ميگردند. از گياهاني كه حاوي تركيبات موسيلاژي هستند و در صنايع آرايشي و بهداشتي اهميت دارند ميتوان ريشه ختمي، گل ختمي، بارهنگ و… را نام برد. از مهمترين خواص دارويي موسيلاژها خاصيت ضد سوزش آنهاست. همچنين اين مواد سبب شفافيت مو و پوست نیز ميشوند.
ساپونينها (Saponins): ساپونينها، گليكوزيدهايي هستند با وزن ملكولي زياد. از مهمترين خواص فيزيكي اين مواد اين است كهه به صورت محلول در آب ايجاد كف ميكنند، از اين رو خاصيت پاك كنندگي دارند. ساپونين از كلمه “ساپو” به معناي صابون گرفته شده است.
با استفاده از اين خاصيت ساپونينها، مردم اروپا قرنها از ريشه گياه گل صابوني (Saponaria officinalis) براي شستوشوو استفاده ميكردهاند. از مهمترين گياهان ساپونيندار ميتوان سدر، حنا، ريشه گياه گل صابوني و گچ دوست را نام برد. اين مواد تقويت كننده و شفاف کننده پوست نیز می باشند.
اسيد سيليسيك (Silicic acid): املاح اين مواد (سيليكانها) توسط برخي از گياهان مانند “دم اسب” از خاك جذب و در غشاءء سلولهاي گياهي انباشته ميشوند. از اسيد سيليسيك براي مداواي برخي بيماريها استفاده ميشود. وجود اين مواد براي رشد موها و ناخنها بسيار مهم است. اگرچه این ترکیبات کراتئولیتیک (سبب جدا شدن سلولهای مرده از پوست می شود) نیز می باشند.
از پودر برخي از گياهان حاوي مواد سيليكاته به عنوان ماده اصلي دندان شوي و غرغره، همچنين به عنوان ماده اضافي شويندهه در آب حمام استفاده ميشود.
تاننها (Tanins): تانن ها تركيبات سخت و قابضي هستند كه توانايي پيوستگي به پروتئينها را داشته و سبب رسوب آنها میی گردند . اين مواد سبب بسته شدن روزنهها و منافذ پوست نيز ميشوند و از نفوذ چربي به خارج جلوگيري ميكنند. تاننها اگرچه در معالجه زخمها و سوختگیها کاربرد دارند لیکن در صنایع آرایشی نیز کرمهایی از آنها تهیه می شود که از افتادگی پوست صورت جلوگیری میکنند. بلوط و بيشتر گياهان تيره گل سرخ از گياهان تانندار به شمار ميروند.
ويتامينها (Vitamins) : فعاليتهاي متابوليكي بدن انسان، بدون وجود ويتامينها امكانپذير نيست. ويتامينها از محيط خارج بدنن تامين ميشوند و در عادت هاي غذايي روزانه بايد همواره مقادير متناسبي از آنها وجود داشته باشد. ميوه نسترن کوهی، برگ جعفري، ميوه گياه سنجد تلخ و سبوس برنج حاوي مقادیر مختلفی ويتامين که به گروههای متفاوتی تعلق دارند، می باشند. ويتامينها به حرارتهاي بالا بسيار حساس ميباشند. استعمال خارجي ويتامينها سبب تقويت پوست و مو ميگردد.
ليپيدها (Lipides) : ليپيدها شامل روغنهاي ثابت (Fixed oil) و چربيها (Fat) ميباشند.
روغنهاي ثابت را ميتوان از گياهاني مانند زيتون، مغز هسته ميوهها، كرچك، كتان و گلرنگ به دست آورد. این روغنها در صنايعع داروسازي و آرايشي و بهداشتي كاربرد فراوان دارند.
اختلاف روغنهاي ثابت و چربيها در نقطه ذوب آنهاست. آنهايي كه در دماي عادي مايع هستند روغنهاي ثابت ناميدهه ميشوند. بعضی از روغنهای ثابت منبع عظیمی از امگا ۳ (Omega 3) مانند روغن کتان و روغن دانه گاوزبان طبی و یا منبع امگا ۶(Omega 6) مانند روغن دانه گل مغربی میباشند که در صنایع تولید مواد آرایشی جهت حفاظت پوست به عنوان آنتی اکسیدان کاربرد فراوان دارند و آنهايي كه نيمه جامد يا جامد هستند چربي نام دارند. روغنهاي ثابت در آب غيرمحلول هستند اما در حلالهايي مانند كلروفرم، استون و دي كلرومتان حل ميشوند.
اسانسها، عصارهها و فرمولاسيون مواد آرايشي و بهداشتي
اسانس : (Essential oil) اسانسها ترکیبات شیمیایی پیچیدهای هستند که اغلب از صدها جزء تشکیل شدهاند و این اجزا عامل مهم در طعم و بوی آنها محسوب می شوند. اسانسها اغلب از دو گروه ترکیب شیمیایی عمده بنام ترپنها (Terpenes) و فنیل پروپنها (Phenylpropens) تشکیل شدهاند. از بین این دو گروه ترپنها فراوانترین هستند. ترپنها را میتوان به دو گروه مونوترپنها که دارای ساختمان ده کربنی و سزکویی ترپنها که دارای ساختمان ۱۵ کربنی هستند تقسیم کرد.
از آنجایی که اسانسها از ترکیبات بسیار متفاوتی تشکیل شدهاند، به همین منظور، استخراج آنها از گیاهان به یک صورت انجامم نمیگیرد و برای استخراج آنها باید از روشهای خاص خود استفاده نمود.
به طور کلی سه روش برای استخراج اسانسها وجود دارد که عبارتند از :
۱- استفاده از حلال شیمیایی.
۲- فشردن اندام حاوی اسانس در حرارت معمولی.
۳- تقطیر با آب و بخار.
۱- استخراج اسانس به وسیلة حلال شیمیایی
برخی از اسانسها به درجه حرارتهای بالا حساس هستند، از این رو از حلالهای شیمیایی برای استخراج اسانسها استفادهه میشود.
در این روش، به کمک حلال های آلی مانند اتر، هگزان، تولوئن، متانل، اتانل و یا ترکیبات گازی مانند دی اکسید کربن یا بوتانن تحت فشار، اسانس موجود در گیاه معطر را استخراج می کنند. به این صورت که ابتدا ماده خام گیاهی در مجاورت یک حلال در دمای ۴۰ تا ۵۰ درجه سانتی گراد برای مدتی که بستگی به نوع مادة خام، حالت گیاه و نوع حلال دارد، قرار می گیرد تا قسمت اعظم مواد مؤثره موجود در گیاه را در خود حل نماید، پس از آن، محلول حاصل را برای تغلیظ و خارج نمودن حلال، تقطیر مینمایند. محلول به دست آمده “کانکریت ” (Concret) نام دارد که علاوه بر مواد معطر شامل واکسها ( مومها) و مواد رنگی گیاهی نیز می باشد. کانکریت را در صورت ضرورت به طریق زیر تخلیص میکنند.
ابتدا کانکریت را با الکل متیلیک یا اتیلیک مخلوط کرده و حرارت میدهند تا اسانس در الکل حل شود، سپس آن را صاف میکنندد تا از مومها جدا شود. در این مرحله محلول الکلی را برای خارج کردن حلال در خلاء نسبی تقطیر نموده تا ماده کم و بیش خالصی به نام “Absolute” حاصل شود که همان مورد نظر می باشد.
از روشهای دیگر استخراج اسانس توسط حلال میتوان از استخراج به کمک گازها و عطرگیری توسط روغنهای جاذب نام برد.
استخراج به کمک گازها، (گاز دی اکسید کربن)
استخراج اسانها توسط گاز دی اکسید کربن (Co2) یکی از روشهای بسیار جدید است که اصول آن بر پایة نقطه میعان گاز”Co2″” در حوالی نقطه بحرانی است. دی اکسید کربن به حالت مایع میتواند مواد معطر را در خود حل کند و در حالت گازی دو فاز تشکیل دهد، بنابراین در حوالی نقطة بحرانی، طی دو عمل متفاوت فشرده شدن، دی اکسیدکربن به صورت مایع در میآید، این مایع اسانس اندام مورد نظر را در خود حل میکند، سپس با تبدیل از حالت مایع به شکل گازی اسانس را از خود جدا میکند.
عطر گیری به وسیله روغنهای جاذب (Enfleurage)
این روش برای استخراج مواد معطر گلها برای تولید عطر یا ادکلن به کار میرود. این روش در صنایع عطرسازی برخی کشورهاا بخصوص صنایع عطر و ادکلن سازی جنوب فرانسه کاربرد فراوانی دارد. در این روش، پس از قرار دادن یک لایه چربی بر روی شیشههایی که بدین منظور تهیه شدهاند، گلبرگهای مورد نظر را تک تک بر روی لایه چربی قرار میدهند. پس از ۲۴ ساعت و معمولاٌ در اوایل صبح، گلبرگهای روز قبل را برداشته، گلبرگهای جدید را روی آن جایگزین میکنند. پس از چندین بار تکرار این عمل، مواد مؤثره گلبرگها در چربی حل شده و (چربی به عنوان حلال عمل میکند)، مقادیر مناسبی اسانس مورد نظر در حلال (چربی) قرار میگیرد، سپس اقدام به جمعآوری چربیها کرده، به آن مقادیر مناسبی الکل یا حلال مناسب دیگر میافزایند. در این حالت مواد معطر موجود در چربی داخل الکل حل شده و با تبخیر الکل میتوان به مواد مؤثره مورد نظر (مواد معطر) دست یافت.
روش فشردن
پوست بیشتر گیاهان خانوادة مرکبات (نظیر لیمو، نارنج، پرتقال و گریپ فروت) دارای اسانس میباشند. این اسانسها به درجهه حرارت بالا بسیار حساس هستند و معمولاٌ در ۱۰۰ درجه سانتیگراد تجزیه میشوند. از این رو، نمیتوان اقدام به استخراج اسانس پوست مرکبات به وسیلة تقطیر با آب یا بخار و یا سایر روشهای تقطیر مبتنی بر درجه حرارتهای بالا نمود. بر پایة این روش، ابتدا لایة خارجی پوست میوهی مرکبات را به روش مکانیکی جدا مینمایند، سپس تحت فشار قرار میدهند تا روغن (اسانس) آن خارج شود. در این حالت، اسانس به صورت امولسیون (روغن در آب) حل میشود. اگر این ترکیب سانتریفوژ گردد اسانس از باقیماندة ترکیبات جدا میشود. در صورت نبودن سانتریفوژ، پس از مدتی ناخالصیها تهنشین شده و اسانس از بقیة مواد جدا میگردد.
اسانس پوست مرکبات کاربرد فراوانی در صنایع آرایشی و بهداشتی دارد. از این اسانسها در صنایع آرایشی، عطر سازی و موادد شوینده استفادههای فراوانی میشود. امروزه اکثر مردم با رایحة مطبوع و دلپذیر لیمو در انواع فرآوردههای آرایشی و مواد شوینده مانند شامپو و مایعات ظرفشویی آشنایی دارند. مهمترین کاربرد اسانس لیمو تهیه لوسیونهای پاک کنندة صورت و سایر مایعات شوینده از قبیل مایعات ظرفشویی و لباسشویی است.
اسانس پوست پرتقال نیز یکی از پرمصرفترین اسانسهایی است که امروزه در تهیه انواع وسایل آرایشی و بهداشتی مواردد استفاده فراوانی دارد. اسانس پوست پرتقال در تهیه عطر و ادکلن و تولید انواع کرمها و لوسیونهای زیبا کننده، همچنین در تولید انواع صابونهای معطر و تولید برخی از انواع پودرهای آرایشی، رژلب و بسیاری دیگر از فراوردههای آرایشی و بهداشتی کاربرد بسیار زیادی دارد.
در مورد اهمیت اقتصادی اسانس پوست مرکبات، بدین نکته بسنده میکنیم که برخی از کشورها مانند آمریکا، ایتالیا، فلسطینن اشغالی، آرژانتین و برزیل همه ساله مقادیر قابل توجهی از آن را تولید مینمایند.
استخراج اسانس به وسیله تقطیر با آب یا بخار
تقطیر عبارت است از تبدیل بخار به قطرات آب. این تغییر و تحول تحت تأثیر جریان هوای سرد صورت میگیرد. تقطیر ممکن استت به دو روش صورت گیرد:
الف: تقطیر ساده: با این روش میتوان اقدام به جداسازی مواد تشکیل دهندة مایعاتی نمود که نقاط جوش متفاوتی داشتهه باشند. به کمک این روش و با افزایش درجه حرارت، مواد تشکیل دهنده یک به یک برحسب نقطه جوش خود، به تدریج بخار میشوند و از هم جدا میگردند.
ب: تقطیر با آب : از این روش برای جداسازی مواد غیر محلول در آب ( مانند اسانسها) استفاده میشود و در واقع آب و اسانسس با هم تقطیر میشوند. با استفاده از این روش، به سهولت میتوان اسانس گیاهان مورد نظر را استخراج کرد.
اسانسها در ارتباط با سلولهای ترشح کنندة آنها به صورتهای ذخیرهای خاص (کانال، حجره، کیسه، کرک و …) در پیکر گیاه قرارر دارند و زمانی از پیکره گیاه خارج میشوند که دیوارة سلولهای یاد شده پاره شده و ذرات اسانس پس از تماس با بخار آب به خارج رانده شوند. با ادامة عمل تقطیر و تشکیل مقادیر مناسب بخار دیواره سلولها، حجرهها، کیسهها و کانالهای حاوی اسانس تحت تأثیر فشار بخار پاره شده و این پارگی که به صورت مویین است سبب خروج و انتشار اسانس میگردد.
سرعت خروج اسانس از سلولها و شدت انتشار آن پدیدة بسیار مهمی است و به عوامل متعددی مانند محل قرار گرفتن اسانسس نسبت به دیوارة سلول، غلظت اسانس، سرعت بخار آب و … بستگی دارد.
اندازة شکافهای مویینهای که بر اثر فشار بخار آب در دیوارة سلولهای حاوی اسانس تشکیل میشود متفاوت است و از طرفی،، بستگی به اعمال پیش از تقطیر مانند خشک کردن و خرد کردن و غیره دارد و از سوی دیگر، به شدت بخار آب موجود در دیگ بخار و درجه حرارت داخل آن نیز وابسته است. در صورتی که شرایط برای تقطیر از همه نظر (فشار بخار، درجه حرارت دیگ، خشک کردن، تناسب قطعات اندام مورد نظر و …) آماده باشد، نه تنها عمل تقطیر با سرعت بهتری انجام میگیرد، بلکه در کوتاهترین زمان میتوان به بهترین نوع اسانس از لحاظ کمی و کیفی دست یافت.
فنآوری استخراج اسانسها
استخراج اسانسها به روش تقطیر، از روشهای معمول و کم و بیش سادهای است که بر پایة آن اسانس بهرهبرداری شده ازز کمیت بیشتر و کیفیت بهتری برخوردار میباشد.
براساس روش تقطیر با آب یا بخار، سه سیستم طراحی و ساخته شده که عبارتند از :
سیستم تقطیر با آب (Water distillation): در این سیستم، اندام گیاه مورد نظر پس از قرار گرفتن در آب تحت تأثیر حرارت قرارر میگیرد و از بخار برآمده از آن، اسانس به دست میآید.
سیستم تقطیر با آب و بخار (Water and steam distillation): در این سیستم، آب و اندام گیاه مورد نظر مجاور هم ولی در عینن حال به صورت جدا از یکدیگر قرار میگیرند، به طوری که در قسمت زیرین سیستم آب در حال جوش و در ناحیة بالایی آن بر روی صفحات متخلخل، اندام گیاه قرار میگیرد.
سیستم تقطیر با بخار (Steam distillation) : در این سیستم، اندام گیاه مورد نظر تنها تحت تأثیر بخار آب با فشار کم قرارر میگیرد و پس از عبور بخار از تودة گیاه، اسانس از گیاه خارج میشود.
فنآوری مربوط به تقطیر اسانسها در مقیاس صنعتی و تولید انبوه اسانس، معمولاٌ بر پایة تقطیر با بخار طراحی شده و بهه شکلهای تقطیر نوبتی (Mittently distillation) و تقطیر دایمی (Continuously distillation) مشاهده میشوند.
تقطیر نوبتی: در بیشتر کشورها برای تقطیر اسانسها معمولاٌ از روش تقطیر نوبتی استفاده میکنند. مهمترین قسمتهای تشکیلل دهندة دستگاه تقطیر نوبتی عبارتند از دستگاه مولد بخار، دیگ بخار، سرد کن و قسمت جمعآوری اسانس.
از آنجایی که این روش از کارایی بالایی برخوردار است، از این رو همواره برای استخراج اسانسها از روش تقطیر نوبتی استفادهه میشود. در مقیاس نیمه صنعتی معمولاٌ از دیگهایی با ظرفیت سه تا پنج متر مکعب استفاده میشود، ولی میتوان از دیگهایی با ظرفیت بالاتر نیز استفاده نمود .
استفادة بیش از ظرفیت از دیگ بخار صحیح نمیباشد، زیرا در حرکت بخار داخل آن ایجاد اشکال نموده، مشکلاتی را در استخراجج اسانس به وجود میآورد. به هر حال پس از تکمیل ظرفیت دیگ، در آن را میبندند و لولة بخار را به سرد کن وصل مینمایند. پس از به کار افتادن دستگاه مولد بخار و ورود بخار به دیگ، از آنجایی که بخار به فضای بزرگی وارد میشود فشار آن از ۴۰۰ تا ۷۰۰ کیلو پاسکال به ۱۰ کیلو پاسکال کاهش مییابد، همچنین بر اثر برخورد با اندامهای سرد گیاه، دمای آن نیز از ۱۵۰ تا ۱۷۰ درجه سانتیگراد به صد درجه سانتیگراد کاهش مییابد. پس از ورود متناوب بخار به دیگ، عمل استخراج اسانس از اندامهای مورد نظر انجام می گیرد. دمای موجود در داخل آن در ۱۰۰ درجه سانتیگراد ثابت باقی میماند.
تقطیر در دیگهای متحرک: نوعی استخراج به روش نوبتی است. در این روش، گیاهان را پس از جمعآوری با ماشینهای مخصوص،، به قطعات مناسبی تقسیم میکنند. پس از آن، قطعات مذکور را در داخل دیگ بخار چرخدار و متحرک که توسط تراکتور حرکت داده میشود، میریزند. گنجایش این نوع دیگها معمولاٌ ۲۵ تا ۳۵ مترمکعب است .
دیگ بخار پس از تکمیل ظرفیت آن، به وسیلة تراکتور به مکان مخصوص تقطیر حمل میشود. پس از اتصال لولة ورودی بخار بهه دیگ و همچنین لولة مربوط به سرد کن، اسانس را استخراج میکنند.
پس از پایان استخراج اسانس، به منظور تخلیة تفالهها، دیگ بخار به وسیلة تراکتور به محل مناسبی انتقال مییابد.
این سیستم، از مزایای زیادی برخوردار است، از آن جمله میتوان از گنجایش زیاد آن (۱۵۰ تا ۲۵۰ کیلوگرم در متر مکعب)، کیفیتت مناسب اسانس و بینیازی به خشک کردن و انبار نمودن اندام گیاهان نام برد و در حداقل زمان ممکن، پس از برداشت میتوان اقدام به استخراج اسانس آنها نمود. از معایب این سیستم نیاز آن به بخار آب فراوان و انرژی زیاد است.
تقطیر دایمی: این سیستم از دیگ بخار طویلی به طول ۴ تا ۶ متر که به طور عمودی قرار گرفته، تشکیل شده است. اندامهایی خرد شدة گیاهان به وسیلة تسمهای که در پای آن تعبیه شده از ناحیة فوقانی دیگ بخار به داخل آن ریخته ميشود و به وسیلة ستونی که در وسط دیگ بخار قرار گرفته، وارد آن میشود و سبب تبخیر اسانس موجود در آنها شده سپس مخلوط بخار آب و اسانس وارد سرد کن (کندانسور) می شوند. پس از استخراج، تفاله گیاهان از قسمت زیرین دیگ خارج میشود (شکل ۵).
از آنجا که جهت حرکت اندامهای گیاهی (از بالا به پایین) مخالف با جهت جریان بخار آب (از پایین به بالا) میباشد، بنابراینن سرعت سقوط اندامها باید کاملاٌ مناسب باشد. زیرا اگر گیاهان پیدر پی و با سرعت به داخل دیگ بخار ریخته شوند، مدت زمان کافی برای تأثیر بخار بر پیکر گیاهان و در نتیجه استخراج اسانس وجود نخواهد داشت و در این رابطه مقدار زیادی اسانس به هدر خواهد رفت.
از مزایای این روش آن است که دستگاه به طور دایم کار میکند و نیازی به خاموش کردن آن به منظور خارج نمودن اندامهای فاقدد اسانس نمیباشد، همچنین این سیستم از ظرفیت بالایی نیز برخوردار است.
از معایب این سیستم آن است که استخراج اسانس از اندامهایی نظیر گلها، میوهها و ریشهها توسط این سیستم مناسبب نیست و حداکثر مقدار اسانس توسط این روش استخراج نمیشود. بازده این سیستم از نظر مقدار استخراج اسانس در واحد وزن پیکر گیاهان، در مقایسه با روش تقطیر نوبتی بسیار کمتر است.
نگهداری اسانسها: برخی واکنشهای شیمیایی سبب کاهش کیفیت یا خراب شدن اسانسها میشود. ترکیب شیمیایی اجزایی تشکیل دهندة اسانس متفاوت بوده و تحت تأثیر عوامل مختلفی تجزیه میشوند. مثلاٌ هیدروکربورهای ترپندار تحت تأثیر هوا به سرعت اکسیده و پلی مریزه میشوند.
یون فلزات سنگین از جمله مس در درجه حرارت بالا- حتی مقادیر بسیار کم- به سرعت سبب تجزیه اسانس میشود. اگر چهه فعل و انفعالات شیمیایی موجود در اسانسها در دمای پایین به کندی صورت میگیرد ولی ماندن و کهنه شدن این مواد در زمان نسبتاٌ طولانی، حتی در درجه حرارتهای پایین، سبب ایجاد واکنشهای کند ولی بسیار نامطلوب شیمیایی و تغییر ماهیت تدریجی آنها میگردد.
وجود مقادیر بسیار کمی آب در اسانس (حتی در حد چند دهم درصد) موجب تجزیة استرهای موجود در اسانس به میزان دهه برابر مقدار آب موجود در آنها میشود. در این صورت، مقدار اسیدهای چرب به نحو چشمگیری افزایش یافته و همین امر خود سبب ایجاد واکنشهای نامطلوب دیگری در اسانس میگردد.
به طور کلی برای نگهداری اسانسها، باید حضور تمام عواملی را که سبب نزول کیفیت آن میشود به کمترین حد ممکن رساند.. مثلاٌ تا جایی که امکان دارد باید در درجه حرارتهای پایین، اسانسها را نگهداری کرد و یا برای کاهش تماس اسانسها با هوا که سبب اکسیده شدن آن ميشود باید ظروف محتوی اسانس را کاملاٌ پر و در آنها را کاملاٌ محکم نمود تا ورود هوا به داخل ظرف و تماس آن با سطح اسانس غیر ممکن گردد.
از آنجایی که اسید سیتریک مانعی برای انجام واکنشهای خاص شیمیایی یون فلزات سنگین به شمار میرود، در این رابطهه چنانچه از ظرفهای فلزی برای نگهداری اسانسها استفاده میشود، میتوان از مقادیر کمی اسید سیتریک استفاده کرد.
برخی از اسانسها تحت تأثیر نور تجزیه میگردند، بنابراین بهتر است برای نگهداری این گونه مواد از ظرفهای شیشهای تیره رنگگ استفاده شود.
روی ظرفهای نگهداری اسانس باید اطلاعاتی مانند نام اسانس، روش استخراج، تاریخ استحصال اسانس، تاریخ ورود به انبار،، وزن و سایر موارد لازم نوشته شود. انبارهای نگهداری اسانس نیز باید مجهز به وسایل اطفاء حریق و نیز به دور از رفت و آمد افراد غیر مسوؤل باشد.
تعیین کیفیت اسانسها: تعیین کیفیت اسانسها به کمک حس بویایی یا چشایی، همچنین با روشهای شیمیایی خاصیی امکانپذیر است.
اگرچه كشورهاي صنعتي موفق به ساخت مصنوعي (شيميايي) اين مواد شدهاند ولي به دليل عوارض جانبي خطرناك آنها بهه بدن انسان (آلرژيزا و سرطانزا بوده و سبب مسمومیت نیز میشوند)، همواره توصيه ميشود كه از اسانسهاي طبيعي استفاده گردد. از اين رو، كشورهاي غربي تولید کننده اسانسهاي مصنوعي، خود از مصرفكنندگان عمده اسانسهاي طبيعي به شمار ميروند.
مهمترین و بهترین آزمایشهای تعیین کیفیت اسانسها به وسیلة حواس انسان انجام میگیرد به طوری که از این طریق میتوان بوو و طعم آنها را به خوبی ارزیابی نمود، همچنین از کتابهای مرجع مخصوص میتوان برای تعیین کیفیت این دسته از مواد استفاده کرد.
مشخصات فیزیکی اسانسها: روشهای ساده و متفاوتی برای تعیین خصوصیات فیزیکی اسانسها بکار میروند که مهمترینن آنها به شرح زیر می باشند:
۱- فعالیت نوری(Optically activity) : اغلب مونو و سزکویی ترپنها دارای اشکال فضایی معینی میباشند و حضور آنها در گیاهه بصورت مخلوطی از انواع اشکال فضایی ممکن نیست. هر ایزومر این توانایی را دارد که نور پلاریزه را منحرف کند. در حالیکه مخلوطی از ایزومرها با نسبت مساوی، قادر به انحراف نمودن نور پلاریزه نخواهند بود. بنابراین اسانسها دارای فعالیت نوری هستند، این خاصیت را میتوان توسط یکدستگاه پلاریمتر اندازهگیری نمود. هر اسانس دارای چرخش نوری معین و ثابتی است که از روی آن میتوان اسانسهای طبیعی را از مصنوعی تشخیص داد. مثلاٌ منتول طبیعی استحصال شده از نعناع فلفلی راست گردان است در حالی که منتول مصنوعی راسمیک میباشد. فنیل پروپنها فاقد فعالیت نوری هستند.
۲- ضریب شکست (Refrective index): یکی دیگر از خصوصیات فیزیکی است که میتوان با استفاده از آن ثابت کرد آیا اسانسس موردنظر همان اسانسی است که برچسب روی آن میگوید یا خیر. نور در هنگام عبور از یک مایع شکسته شده و درجه شکست آن را میتوان محاسبه نمود. ضرایب شکست اسانسها، مقادیر ثابتی است که در دستههای گیاهی مختلف متعلق به یک گونه، تعییر نمیکند.
۳-چگالی (وزن مخصوص): چگالی نیز شاخص مفید دیگری برای ارزیابی اسانسها است. اغلب اسانسها سبکتر از آب بوده وو لذا وزن مخصوصشان کمتر از یک است. ولی بعضی از آنها وزن مخصوصی بیشتر از آب داشته و زیر آب قرار میگیرد. در کتابهای مرجع (دارونامهها) چگالی اسانسهای مختلف آورده شده است.
۴-حلالیت(Solubility): اسانسها معمولاٌ در آب حل نمیشوند. اغلب اسانسها در حلالهای آلی مانند اتر، کلروفروم، الکل مطلق،، پروپیلین گلایکول، هگزان و استون حل میشوند. اختلاف حلالیت اسانسها در الکل رقیق شده با نسبتهای مختلف، کمک فراوانی به تفکیک اسانسهای گیاهی از اسانسهای شیمیایی میکند.
۵- سایر مشخصات: تعیین اسیدیته، تعیین میزان موادی مانند استرها، الکلها، اسیدها وکتونها در اسانس عوامل دیگر تعیینن کیفیت اسانسها است.
اندازهگیری اجزاء موجود در اسانس : اندازهگیری اجزاء موجود در اسانسها، مورد مصرف چندانی ندارند مگر آن که در کیفیت اسانس تأثیر داشته باشد. مثلاٌ اسانس نعناع فلفلی (Mentha piperita) بایستی محتوی ۴ تا ۹ درصد استر باشد که برای برآورد آن باید میزان متیلاستات (methyl acetate) را اندازه گرفت. برای این منظور اسانس را هیدرولیز نموده و میزان اسید استیک (و اسیدهای دیگر) حاصل از فرآیندهای هیدرولیز را محاسبه میکنند. البته آزمونهای شیمیایی دیگری نیز وجود دارند که با استفاده از آنها میتوان مقدار گروههای عامل مختلف، نظیر اسیدها، آلدئیدها و الکلها را اندازهگیری نمود.
شناسایی کمی و کیفی اسانسها
کروماتوگرافی گازی یکی از مفیدترین روشهای شناسایی ترکیبات اسانسها میباشد. در کروماتوگرافی گازی دو فاز وجود دارد،، یکی فاز ثابت مایع و دیگری فاز متحرک گازی (معمولاٌ هیدروژن ، نیتروژن یا هلیم). اسانس در محل ترزیق بدستگاه تبخیر شده و پیش از آن که از ستون فاز ثابت عبور نماید، داخل فاز متحرک شده و با آن همراه میگردد. ترکیبات سازنده اسانس در طی عبور از فاز ثابت و متحرک تفکیک میشوند سرعت عبور در مسیر ستون، بستگی به قطبیت اجزاء متشکله اسانس دارد. بنابراین ترکیبات سازندة اسانس در طی عبور در سرتاسر ستون پخش میشوند.
فاز های ثابت متعددی وجود دارند که هر یک به روش ویژهای، ترکیبات اسانس را تفکیک میکنند، لذا چنانچه دو ترکیب موجود درر اسانس را نتوان توسط یک سیستم جدا نمود، میتوان از سیستم مناسب دیگری استفاده کرد. این احتمال وجود دارد که با افزایش دمای ستون، شرایط تغییر یابد و طبیعی است که برای شروع عملیات شناسایی ترکیبات اسانس توسط کروماتوگرافی گازی باید درجه حرارت ستون پایین باشد (برای مثال حدود C80) و معمولاٌ طی یک سری افزایش دمای مرحله به مرحله، این دما طی یک ساعت به ۲۰۰ الی ۳۰۰ درجه سانتیگراد افزایش مییابد.
چنانچه مراحل زمانی افزایش دما به خوبی تنظیم شده باشد، در آن صورت ترکیب مورد نظر باید دقیقاٌ در طی همان مدت زمان ازز ستون خارج شود (این زمان را زمان بازداری Retention index میگویند). به هر حال از آنجا که در عمل، دستیابی به این زمان مقدور نخواهد بود، یک ترکیب استاندارد به اسانس اضافه میشود و سپس زمان بازداری ترکیبات مورد نظر نسبت به ترکیب استاندارد محاسبه میشود.
معمولاٌ ترکیبات توسط یک دستگاه یونیزاسیون شعلهای (FID) شناسایی میشود. در این فرآیند ترکیب مورد نظر از ستون بهه شعله هیدروژنی ریخته و در آنجا سوخته میشود و در اثر این واکنش تولید ذرات تحریک شدهای مینماید که توسط یک جفت الکترود، شناسایی میشوند. میزان پاسخ بستگی به تعداد کربنهای قابل اکسید شدن موجود در مولکول دارد. لذا میتوان FID را یک واکنش کمی مناسب دانست. پاسخ الکترودها، تقویت شده و توسط یک سری پیک که روی نمودار رسم میشوند قابل مشاهده میگردند. نسبت مساحت موجود در زیر هر یک از پیکها به مساحت کل موجود زیر پیکها بصورت درصد بیان شده و تخمین مناسبی از میزان ترکیبات موجود در اسانس میباشد. برای مطابقت اسانس با آنچه که روی برچسب آن نوشته شده، روش کروماتوگرافی گازی روش معتبری است. ولی اشکالی که به این روش وارد است این است که گرمای مورد استفاده سبب تجزیه (در اثر حرارت) و ایزومراسیون آن میشود، این عمل بخصوص در مورد هیدروکربنهای غیر اشباع، شدیدتر است. در مواردی که هدف شناسایی ترکیبات ناشناخته است، روش بسیار موثر دیگر استفاده از تکنیک کروماتوگرافی گازی (GC) همراه با تکنیک طیفسنجی جرمی می باشد (Mass spectrometer=MS). این تکنیک عبارت است از تحریک ذرات ماده مورد نظر از طریق بمباران آنها توسعه ذرات اشعه و سپس بررسی توده ذرات تهییج شده. علاوه بر اینها بمباران باعث متلاشی شدن ذرات میگردد که از خصوصیات یک ساختار معین به شمار میرود. این پروسه اغلب موارد، منجر به تعیین وزن مولکولی ترکیب ناشناخته موجود در اسانس شده و از طریق تغییر الگوی چگونگی متلاشی شدن ذرات ترکیب مورد نظر، ساختار آن معلوم میشود. سیستمهای مدرن GC-MS در حافظه خود دارای بایگانی عظیمی میباشند که الگوی متلاشی شدن مربوط به اغلب ترکیباتی که حضورشان در اسانسها عمومیت دارد، ذخیره شده است.
عصارههای گیاهی
عصارة گیاهی عبارت است از محلولی که در آن تمام مواد مفید موجود در گیاه نظیر اسانسها، فلاونوئیدها، موسیلاژها، تاننها، ساپونینها، ویتامینها، املاح و یا سایر مواد مفید دیگر وجود داشته باشد.
روشهای عصاره گیری: عصارههای گیاهی معمولاٌ به روشهای مسراسیون (Maceration) ،پرکولاسیون (Percolation) و یاا پروکولاسیون مجدد (Re-percolation) و با استفاده از حلالهای مناسب استخراج میشوند. با استفاده از این روشها از پیکر گیاهان دارویی، اعم از گل، برگ، پیکر رویشی، میوه و یا ریشه، عصارة آنها استخراج میشود.
روش مسراسیون: مسراسیون نوعی خیس کردن اندام مورد نظر گیاه در حلال مناسب است. عصارهگیری با این روش در دمایی محیط (۱۵ تا ۲۰درجه سانتی گراد) انجام میگیرد. مدت خیساندن گیاه در حلال معمولاٌ طولانی است (گاهی تا چند روز) و در این زمان طولانی، امکان تخمیر، کپک زدن و یا آلودگی میکروبی محیط نیز وجود دارد. از این رو با تغییراتی که در سیستمهای عصارهگیری به وجود میآورند، این زمان را میتوان به چند ساعت کاهش داد.
مسراسیون، سیستمی کاملاٌ بسته است که از مخازن نسبتاٌ بزرگی تشکیل شده است. در این مخزنها، اندامهای گیاه مورد نظرر برای ساعتهای طولانی در تماس مستقیم با حلال قرار میگیرند. برای تسریع در عصارهگیری، کوتاه کردن مدت عصارهگیری و همچنین برای تماس بیشتر گیاه با حلال و افزایش بازدهی عصاره گیری، مخازن این سیستم به صورت متحرک (دوار) طراحی میشوند. در این صورت، مخزن حول محور طولی به شدت تکان میخورد. این عمل، عصارهگیری را سرعت میبخشد. همان گونه که در شکل ۸، مشاهده ميشود در دو طرف مخزن، مکان خروج عصاره تعبیه شده است.
ظرفیت این نوع عصارهگیرها بسیار زیاد و بین ۳۰۰۰ تا ۴۰۰۰ لیتر میباشد (به مراتب حجیمتر از نوع قبلی) و مخزن استوانهایی شکل به طور افقی قرار دارد و اطراف این مخزن به وسیلة “ژاکت گرم کننده” پوشیده شده است. در برخی موارد، سیستم گرم کننده در داخل مخزن تعبیه شده است. وجود این گرم کنها سبب افزایش راندمان و کوتاه شدن زمان عصارهگیری میشود. در این سیستمها محیط را میتوان تحت تأثیر مقادیر مناسبی فشار نیز قرار داد.
روش پرکولاسیون: در این روش، عمل عصاره گیری در دمای محیط و به کمک حلالی که جریان دارد انجام میگیرد. در فرآیندد پرکولاسیون، اندامهای مورد نظر را باید با مقادیر مناسبی حلال خیسانده و سپس آنها را به مخزن پرکولاتور انتقال داد. بدین منظور باید اندامهای مورد نظر را به مدت ۲ ساعت در ۳/۰ تا یک قسمت از کل حلال خیس کرد.
پرکولاتورها سیستمهای بستهای هستند که مخازن آنها مخروطی یا استوانهای شکل هستند. و در انتهای این مخازن مکانن خروج عصاره تعبیه شده است.
در عصارهگیری به روش پرکولاسیون، مدت کمی قبل از استخراج اندامهای گیاهی را باید به قطعات ۱ تا ۳ میلی متر تقسیم نمودد تا حلال با سرعت بیشتری به داخل آن نفوذ کند. این عمل سبب میشود تا بیشترین مقدار عصاره از گیاه استحصال شود. در صنایع عصارهگیری برخی کشورها، تدابیری به کار گرفته شده تا از کمترین مقدار حلال، بیشترین مقدار عصاره به دست آید. با قرار دادن چندین پرکولاتور به دنبال یکدیگر، حلال از یکی به دیگری جریان مییابد و این عمل آن قدر ادامه مییابد تا حداکثر غلظت عصاره حاصل شود. در طول تولید، در صورت نیاز میتوان حلال تازه را نیز به سیستم منتقل کرد .
از آنجايي كه مواد مؤثره گياهان دارويي از نظر ساختمان بسيار پيچيده هستند و متعلق به گروههاي مختلف مواد ميباشند،، بنابراين براي استخراج عصاره گياهان بايد از حلالهايي استفاده شود كه قابليت انحلال مواد مفيد گياهان را دارا باشند.
در بيشتر فارماكوپه هاي (دارونامههای) جهان، خواص درماني گياهان و روش يا روشهاي استخراج مواد مؤثره آنها به منظورر استفاده در صنايع دارويي مورد بحث قرار گرفته است و در آنها، الكل حلال مناسبي براي عصارهگيري و تهيه تنتور براي مصارف دارويي دانسته شده است. در حالي كه استفاده از الكل در صنايع آرايشي و بهداشتي بسيار محدود است و براي پوستهاي حساس به هيچ عنوان توصيه نميشود، به همين دليل از آن تنها در تعدادي از لوسیونها (لوسیونهاي پس از اصلاح After shave) استفاده ميشود كه آن هم به خاطر خاصيت ضدعفوني كنندگي الكل پس از اصلاح با تيغ است. در ادكلنها از الكل بيشتر به عنوان حلال اسانس استفاده ميشود.
در حال حاضر، برخي از شركتهاي توليدكننده عصاره، از آب به عنوان حلال استفاده ميكنند و براي عصارهگيري با آب، مدتهاا مخلوط آب و گياه را ميجوشانند، سپس اقدام به صاف كردن و استفاده در صنايع آرايشي مينمايند. آب حلال مناسبي نیست زيرا مواد مؤثره گياهان دارويي، مخلوطي از اجزاء قطبي (هيدروفيل) و غيرقطبي (ليپوفيل) هستند و در حلالهايي مانند آب تنها مواد هيدروفيل گياهان حل ميشود. در اين صورت با عمل جوشاندن، اندك مواد استخراج شده در آب (هيدروفيلها) نیز تجزيه شده و از بين ميروند، در نتيجه اين گونه عصارهها بيتأثير خواهند شد.
حلالهاي مورد استفاده در صنايع آرايشي و بهداشتي بايد به گونهاي باشند كه داراي قطبيت بينابين بوده به طوري كه همم اجزاء ليپوفيل و هم اجزاء هيدروفيل گياهان را در خود حل نمايند. بهترين حلال ها براي تهيه عصاره در صنايع آرايشي و بهداشتي، پروپيلن گلايكول، مخلوط آب و پروپيلن گلايكول، بوتيلن گلايكول، مخلوط آب و بوتيلن گلايكول و روغن است. از اين عصارهها ميتوان به طور مستقيم در فرمولاسيون مواد آرايشي و بهداشتي استفاده كرد. اين حلالها نه تنها قطبيت بينابين دارند بلكه در اين حلالهاي آلي، يك سري اثرات متقابل بين مواد مؤثره و حلال (به علت ماهيت آلي اين مواد) انجام ميگيرد كه اين اثرات به افزايش حلاليت آن كمك ميكند. لازم به يادآوري است كه اين واكنشها در يك حلال معدني نظير آب به وقوع نميپيوندد.
عصارههاي پودري (خشك) : از عصارههاي پودري يا خشك برخي از گياهان در صنايع آرايشي و بهداشتي و همچنين در صنايعع غذايي استفادههاي فراواني ميشود. براي تهيه عصارههاي پودري بايد حلالهايي را به كار برد که نه تنها مواد هيدروفيل و ليپوفيل را در خود حل سازند، بلكه تا حد امكان نقطه جوش پاييني داشته باشند، تا هنگام خشك كردن، براثر درجه حرارت زياد آسيبي به مواد مؤثره گياه وارد نيايد. از اين رو مخلوط آب و الكل، حلال بسيار مناسبي براي تهيه عصارههاي پودري (خشك) شناخته شده است.
اندازهگيري ماده فعال عصاره ها: براي اندازهگيري عصارهها مقادير كمي از عصاره را (در حدود ۲/۰ ميليلیتر) در بالن ژوژه بهه ظرفيت ۱۰۰ ميليليتر ميريزند. پس از آن حجم آن را با آب مقطر به ۱۰۰ ميليليتر ميرسانند، سپس ۱ ميليليتر از اين محلول را در «سل اسپكتروفتومتر» ريخته، در سل ديگر، يك ميليليتر آب مقطر ميريزند، بعد جذب آنها را در طول موج nm320 در اسپكتروفتومتر بررسي مینمایند. كه در اين صورت مقدار جذب بين ۱/۰ و ۱ به دست ميآيد. مقدار درصد «E» براي يك نمونه بايد با محلول ۱ درصد استاندارد مقايسه شود.
کنترل کیفیت فیزیکوشیمیایی عصارههای پروپيلن گلايكولی (Quality control) : برای تعیین کیفیت فیزیکی و شیمیایی عصارههاا میتوان به شرح زیر عمل کرد.
۱- کیفیت ظاهری: عصاره استخراج شده از هر گیاه از رنگ و بوی خاص خود برخوردار است. رنگ عصارهها از قهوهای تا قهوهایی روشن متفاوت است. عصارهها باید محلول در آب و فاقد هر گونه رسوب باشند.
۲- وزن مخصوص عصارهها (Density) : وزن مخصوص عصارهها به روش جرم حجمی و با استفاده از پیکنومتر ده میلی لیتری تعیینن میشود. میزان وزن مخصوص یا دانسیته حجمی عصارهها متفاوت و بین ۱تا ۳۹۳/۱ متفاوت است.
۳- اسیدیته (pH) : توسط pH متر انجام میشود. pH عصارههای گیاهان مختلف، متفاوت و بین ۵/۳ تا ۷ می باشد.
۴- حلالیت (Solubility): عصارهها باید در آب کاملاٌ محلول بوده و فاقد هر گونه کدورت یا رسوب باشند.
۵- باقیمانده خشک (Dry residue): مقدار ۳۰ گرم از عصاره را درون یک پتریدیش ریخته و به دقت توزین می نماییم. سپسس پتریدیش را درون آون با دمای ۱۰۵ درجه سانتی گراد در شرایط اتمسفریک و یا در آون خلاء با دمای ۶۰ تا ۷۰ درجه سانتیگراد قرار داده و پس از رسیدن به وزن ثابت، وزن رطوبت خارج شده از کل نمونه کسر و باقیمانده خشک بر حسب درصد محاسبه میگردد. میزان باقیمانده خشک عصاره هر گیاه مشخص و بین ۲ تا ۵ درصد متفاوت است.
۶- ضریب شکست (Refractive index): با قرار دادن یک قطره عصاره بر روی سطح منشور دستگاه رفراکتومتر، ضریب شکستت پس از تنظیم خط نشانه از داخل قسمت مدرج دستگاه قرائت میگردد. میزان ضریب شکست یا اندیس رفراکتومتری عصاره هر گیاه مشخص و بین ۱۱۷/۱ تا ۶۷۶/۱ متغیر است.
۷- کروماتوگرافی : با استفاده از دستگاه HPLC میتوان اقدام به اندازهگیری ماده مؤثره مورد نظر در هر عصاره نمود.
۸- کنترل کیفیت میکروبی
۱-۸- شمارش کلی : به منظور جستجوی آلودگیهای احتمالی موجود در عصارهها ابتدا باید اقدام به اندازهگیری شمارش کلیی میکروبی بر سطح محیطهای کشت جامد (سطح آگار) نمود. برای این منظور رقتهای ۱-۱۰، ۲-۱۰ و ۳-۱۰ و در بعضی مواقع ۴-۱۰ و ۵-۱۰ از عصاره را بر روی پلیت حاوی پلیت کانت آگار و یا محیطهای کشت مشابه ریخته و پس از قرار دادن در انکوباتور به مدت ۴۸ ساعت کلنیهای رشد کرده را پس از تصحیح عدد رقت محاسبه مینمائیم. میزان باکتری مجاز در هر گرم عصاره حداکثر ۱۰۰ باکتری میباشد. برای شناسایی باکتریها میتوان آنها را با روش کشت هوازی، بیهوازی انواع پاتوژن و غیرپاتوژن بودن آنها را نیز مشخص نمود.
عصارهها باید فاقد هر گونه باکتریهای پاتوژن (بیماریزا) باشند.
۲-۸، کپک و مخمر : برای کشت مخمرها و قارچها باید از محیط کشت ساپرودکستروز آگار استفاده کرد و پس از تهیه رقتهایی فوق و انکوباسیون میتوان تعداد پایه کلنیها را محاسبه نمود.
تعداد کپکها و مخمرهای موجود در عصاره هر گیاه نباید از ۱۰۰ عدد تجاوز کند.
چون عصارههاي گياهي، محيطهاي بسيار مناسبي براي رشد و تكثير باكتريها و قارچها به شمار ميروند، بنابراين استفاده ازز بازدارندههاي مناسب (Preservative) براي بازداشتن رشد و تكثير عوامل قارچي يا باكتريايي در اين عصارهها ضرورت دارد.
در این رابطه باید همواره از نگاهدارندههای مجاز استفاده نمود. عصارهها ممكن است در مجاورت با هوا اكسيده شده و نه تنهاا سبب تغيير رنگ آنها گردند، بلكه از كيفيت آنها نیز به شدت كاسته شود. بنابراين انجام تمهیداتی که سبب جلوگیری از انجام این نوع واکنشها شود، ضروری است (بستهبندی مناسب، انبارداری و …).
فرمولاسيون
شامپو
از آنجايي كه اين ماده در تماس مستقيم با پوست و مو ميباشد نه تنها بايد فرمول آن طوري باشد كه آسيبي بر پوست و موو وارد نكند، بلكه بايد مواد تشكيل دهنده آن به گونهاي انتخاب شود تا تأثير عصارههاي گياهي را كه براي تقويت پوست و مو به آنها افزوده ميشود، خنثي نکند. در تهيه شامپوهاي گياهي هيچگاه نبايد از سورفكتانت قوي استفاده كرد.
در اين مبحث فرمولاسیون سه نوع شامپو که با استفاده از عصارههاي گياهي ساخته ميشود بیان می گردد.
در اين فرمولاسيونها، «سديم لوريل اترسولفات» پاك كننده اصلي است و ماده فعال (Active matter) شامپو محسوب ميشود.. براي موهاي نرمال، معمولاً بايد ۱۲ درصد خالص از سديم لوريل اتر سولفات در شامپو وجود داشته باشد. اگرچه در این رابطه در برخی کشورها از ساپونین گیاهانی مانند گیاه صابونی (Saponaria officinalis) به عنوان پاک کننده استفاده میشود.
كوكونات فني اسيد دي اتانل آميد، بتائين و نمك به عنوان «ويسكوزكننده» استفاده ميشوند. هنگام ساخت، ابتدا سديم لوريلل اتر سولفات همراه نمك در آب حل ميشود، سپس باقي مانده مواد به شامپو اضافه ميشود و آنگاه كاملاً هم زده ميشوند تا ماده يكنواختي به دست آيد.
آزمايشهاي مربوط به شامپو
الف – آزمايش pH
بدين منظور pH محلول ۱۰ درصد شامپو كه بايد در حدود ۵/۶ تا ۵/۷ باشد تعيين ميشود.
ب- ويسكوزيته
ويسكوزيته شامپو بايد بين ۲۰۰۰ تا ۳۰۰۰ «CPS» باشد. در صورتي كه ويسكوزيته كمتر از اين مقدار باشد ميتوان با افزودن نمك تا ميزان حداكثر ۲ درصد و يا ويسكوزكنندههاي مجاز، ويسكوزيته را بالا برد.
كرمهاي گياهي
با استفاده از عصارهها و ساير فراوردههاي گياهي در حال حاضر طيف وسيعي از كرمهاي مرطوبكننده، تغذيه كننده، ضدچروك و پيري، ضد آفتاب سوختگي پوست و آنتياكسيدان توسط شركتهاي معروف آرايشي در جهان توليد ميشود. فلاونوئيدها، ويتامينها، اسيدهاي چرب ضروري و بعضي اسانسها از جمله مواد گياهي مورد استفاده در كرمها هستند.
ويتامينهاي A و E كه از ويتامينهاي محلول در چربي هستند در پوست سبب مهار آنزيم كلاژناز (اين آنزيم سبب تخريب كلاژنن پوست ميشود) و افزايش تكثير سلولي شده و همچنین اثر آنتياكسيدان دارند. آنتياكسيدانها سبب از بين بردن راديكالهاي آزاد ميشوند. اين راديكالها مواد شيميايي خطرناكی براي سلولها هستند كه تحت تأثير نور و برخي موارد ناشناخته ديگر ايجاد شده و سبب تخريب مواد و عوامل حياتي سلول یعنی غشاءهاي سلول و پروتئينها (مانند كلاژن) ميشوند.
اسيدهاي چرب ضروري مانند اسيد آلفا و گاما لينولئيك در روغن برخي گياهان وجود دارد. روغن دانه گاوزبان طبی (Boragoo officinalis) و روغن كتان (Linum usitatissimum) سرشار از امگا ۳ (Omega-3) و روغن دانههاي گل مغربی (Oenothera lamarkiana) سرشار از امگا ۶ (Omega-6) ميباشند. اين مواد از آنتياكسيدانهاي قوي بوده و استفاده از آنها در فرمولاسيون كرمها سبب خنثي كردن اثر راديكالهاي آزاد و سبب كاهش تخريب سلولها در اثر آفتاب سوختگي و جلوگيري از تخريب پروتئينهاي ضروري پوست مانند كلاژن ميشوند.
عصاره روغنی گلهاي بابونه (Matricaria recutita) و هميشه بهار (Calendula officinalis) حاوي فلاونوئيدهاي ارزشمنديي هستند كه سبب ايجاد اثرات ضدالتهابي و ترميم آسيبهاي پوستي ميشوند. این عصارهها در كرمهاي نرم كننده و مرطوب كننده براي پوستهاي حساس و همچنين در كرمهاي ضدالتهابي گياهي كاربرد فراواني دارند.
اسانس بعضي از گياهان مانند اسانس آبي رنگ بابونه (كه سرشار از كامازولن است) در فرمولاسيون كرمهاي ضدالتهابي و ضدد سوختگی كاربرد دارد.
كرم امولسيوني است كه از دو فاز آب و روغن تشكيل شده است. اين دو فاز يكي فاز داخلي و ديگري فاز خارجي نام دارد. فازز داخلي در فاز خارجي پخش ميشود و بدين ترتيب، دو نوع امولسيون روغن در آب و آب در روغن وجود خواهد داشت.
فاز روغني را ستيل الكل، پارافين مايع و اسيد استئاريك تشكيل ميدهد و فاز آبي شامل آب، اتانل آمين، گليسيرين و نگاهدارندهه است.
هر دو فاز به طور جداگانه تا ۷۵ درجه سانتيگراد حرارت داده ميشوند، سپس فاز روغني به آرامي به فاز آبي افزوده ميشود،، بعد مخلوط حاصل هم زده ميشود تا دماي آن به ۴۵ درجه سانتيگراد برسد. در اين هنگام ، عصاره و اسانس به امولسيون اضافه ميگردد و دوباره عمل هم زدن تا پايين آمدن دماي آن ادامه مييابد.
آزمايشهاي مربوط به كرم
الف- آزمايش pH: pH محلول ۱۰ درصد كرم اندازهگيري ميشود كه بايد بين ۶ تا ۷ باشد.
ب- ويسكوزيته : ويسكوزيته كرم بايد بين ۱۵۰ هزار تا ۲۰۰ هزار «CPS» باشد.
ج- پايداري حرارتي و مكانيكي : كرم بايد در دماي ۴۰ تا ۵۰۰ درجه سانتيگراد، حالت خود را حفظ كند.
خميردندان
خميردندان يكي از شويندههاي دندان به شمار ميرود. این شوینده عبارت است از فراوردهاي كه حالتي خميری مانند دارد و براي تميز كردن دندانها مصرف ميشود. در حال حاضر خمير دندانهاي توليدي نه تنها اثر پاككنندگي بلكه خاصيت درمانكنندگي نیز داشته و سبب جلوگيري از برخي بيماريهاي مربوط به دندان ميشود. اگرچه مهمترين خصوصيت براي فراوردههاي مربوط به دهان بويژه خميردندان، قدرت پاك كنندگي آنها است لیکن اين مواد بايد قادر باشند مواد چسبيده به دندان را نیز بدون اينكه به دندانها و مخاط دهان آسيب برسانند، از بين ببرند.
خميردندان از شش فاز تشكيل شده است كه عبارتند از :
فاز اول : سايندهها (Abrasives) اين فاز را تشكيل ميدهند كه شامل كربنات كلسيم، دي كلسيم فسفات، دي اكسيدد سيليسيم، دي كلسيم دي فلورفسفات، و … هستند. هدف اصلي اين فاز جدا كردن لايههاي چسبيده بر سطح دندان است.
فاز دوم : ثابت كنندهها يا ژل كنندهها یا قوام دهنده ها هستند. اين مواد شامل آگار، گوارگوم، كربوكسي متيل سلولز،، هيدروكسي اتيل سلولز و … ميباشند.
فاز سوم : مرطوب كنندهها هستند كه از مانيتول، سوربيتول و گليسيرين تشكيل شدهاند. مرطوبکننده ها از سفت شدنن خميردندان جلوگيري کرده و درخشندگي به خمير دندان ميدهند.
فاز چهارم : ماده موثره خمير دندان است. اين مواد بسيار متنوع هستند و شامل سديم فلورايد، آمين فلورايد و زينك فلورايدد ميباشند. در اكثر كشورها، در اين فاز از مواد مؤثره گیاهان دارویی مانند اسانس ها ( مانند اسانس آويشن، مریم گلی، مرزه و بابونه) استفاده ميكنند. “تيمول”، ” تویون” و ” کارواکرول “موجود در اسانس های آويشن، مریم گلی و مرزه طيف وسيع ضد باكتري و ضد قارچي دارد و از “كامازولن” اسانس بابونه به عنوان ضد تورم استفاده ميشود.
فاز پنجم: اين فاز را مواد معطر نظير اسانس نعناع فلفلی یا رازيانه یا اسانس سایر میوه ها تشكيل ميدهد.
فاز ششم : این فاز از دترجنتها يا شويندهها مانند سديم لوريل سولفات يا سديم- N- لوريل ساركوزينات تشكيل شده است.
فرمولاسيون : ابتدا يكي از سايندهها را انتخاب كرده (به مقدار ۴۰ درصد) با آب مخلوط ميكنند. در اين حالت، ساينده در آبب رسوب ميكند. يكي از مواردي كه در توليد خمير دندان اهميت دارد اتصال مواد اوليه به يكديگر است. بدين معنا كه بايد بتوانيم پودر را در مايع سيال معلق نگه داريم تا پودر از مايع جدا نشود، به عبارت ديگر خميردندان از هم گسيخته نگردد. بدين منظور بايد از ثابت كنندههاي (فاز دوم) مناسب استفاده كنيم. از اين رو، مقدار ۴ درصد ثابت كننده به آن ميافزاييم كه پس از مخلوط كردن، ساينده در آب به شكل سوسپانسيون در ميآيد، سپس به اين مخلوط ۲۰ تا ۳۰ درصد مرطوب كننده ، ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ ppm اسانس آويشن و ۱۰۰۰ppm اسانس بابونه (یا هر اسانس مورد نظر دیگر به عنوان ماده موثره) ، يك درصد اسانس نعناع (به عنوان طعم دهنده) و دو درصد دترجنت به آن اضافه می شود، آن قدر اين مخلوط را هم ميزنيم تا مخلوط يكنواختي حاصل شود. براي خارج كردن حبابهاي هوا موجود در خمير دندان، از پمپ خلاء استفاده ميشود.
به طور كلي عوامل مختلفي در كيفيت يك خميردندان موثر است كه مهمترين آنها انتخاب مناسبترين نوع ساينده، اندازه ذرات آن،، انتخاب مناسب مواد قوام دهنده و انتخاب مناسب نسبت اجزاء در فرمولاسيون خمير دندان و بالاخره تهیه پمپهاي خلاء مناسب میباشد كه هنگام ساخت خمير دندان بايد مورد توجه قرار گيرند.
روش ساخت اسپری خوشبوكننده هوا
در يك ليتر آب مقطر، ۱۰ ميليليتر الكل خالص را حل کرد، سپس نیم میلی لیتر آب ليمو و نیم میلی لیتر اسانس گل اسطوخودوس به آن میافزائیم تا كاملاً مخلوط شود.
اين اسپري براي مكانهاي استفاده عمومي مانند دستشوييها و مكانهاي عمومي بيمارستانها به كار ميرود.
چنانچه از یک میلی لیتر اسانس گل اسطوخودوس استفاده شود، اين محلول اثر ضدعفوني كنندگي مناسبي نیز خواهد داشت.
صابونهاي گياهي
صابون يكي از مهمترين فراوردههاي بهداشتي محسوب ميشود. در حال حاضر بازار جهاني صابون شاهد رقابت روزافزوني است. اكنون در كشورهاي مختلف با افزودن اسانس و عصارههاي گياهي به صابونها تحولات جديدي در ابداع و توليد صابونهاي جديد ايجاد كردهاند. هنگامي كه اسانس و عصاره هر دو در فرمولاسيون يك صابون به كار ميرود بايد ميان آنها هماهنگي خاصي ايجاد شود تا هر يك از آنها سبب تقويت و بهبود اثر ديگري شود. اسانسها نه تنها به عنوان مرطوبكننده در فرمولاسيون صابونها به كار ميروند، بلكه به عنوان ضدعفونيكننده نيز کاربرد چشمگيري دارند. از اينرو كشورهاي اروپايي و آمريكا در صابونها از اسانسها به عنوان افزودنيهايي كه مرطوب كننده بوده و عوامل ضدباكتريايي نيز محسوب ميشوند، به طور چشمگيري استفاده ميكنند تا رضايت خاطر مصرفكنندگان را فراهم آورند. در فرمولاسيون صابونها بايد از اسانسهاي كاملاً طبيعي و به مقدار ۵۰۰ تا ۱۵۰۰ppm استفاده كرد.
از عصاره پروپيلن گلايكول يا عصاره روغني گلهاي بابونه، گزنه، سدر، رازيانه، ختمي، خيار، حنا، هميشه بهار، مورد و اکلیل کوهی ميتوان به عنوان نرمكننده و تقويت كننده پوست نيز استفاده كرد. مقدار مصرف عصارهها در صابون بستگي به كيفيت گياه استفاده شده در توليد عصاره دارد (از اين نظر كه گياه اصلاح شده باشد یا خير و به طبع ميزان مواد مؤثرة آن كم باشد يا زياد) و بين ۵ تا ۱۵ درصد متفاوت است.
ماسك ضد چروك گياهي
تحقيقات نشان ميدهد بعضي عصارههاي گياهي خاصيت ضد پيري و ضد چين و چروك دارند. از جمله اين گياهان ميتوان از رازيانه و بابونه نام برد. رازيانه (Foeniculum vulgare) گياهي است چندساله متعلق به تيره چتریان (Apiaceae) و ميوههاي اين گياه خاصيت دارويي دارند. مواد مؤثره گياهان اصلاح شده رازيانه با انواع وحشي بسيار متفاوت است به طوري كه مقدار اسانس آن به ۶ تا ۷ درصد ميرسد در حالي كه اسانس انواع وحشي كمتر از ۲ درصد ميباشد. بابونه (Matricaria recultita) گياهي است علفي، يكساله متعلق به تيره گل ستارهايها (Asteraceae). گلهاي اين گياه حاوي فلاونوئيد و اسانسهاي ارزشمندي است كه در صنايع آرايشي كاربرد فراواني داشته و از آن به عنوان ضد چروك استفاده ميشود.
ابتدا دانههاي آسيابشده رازيانه و يا گلهاي خرد شده بابونه را (از هر كدام يك قاشق) داخل يك ليوان آب جوش در داخل قوريي ريخته و با شعله ملايم دم کنید (به هيچ عنوان نبايد بجوشد). پس از چند دقيقه آن را با يك پارچه صاف كرده و حدود يك قاشق عسل به آن اضافه نمایید. سپس به آن مقداري ماست اضافه كرده روي دستها و صورت ماليده (به مدت ۱۰تا ۱۵ دقيقه) و سپس با آب شستشو دهید. اين عمل را ميتوان هفتهاي ۲ يا ۳ مرتبه انجام داد.
چاقي و درمان آن با گياه
چاقي يكي از مشكلاتي است كه در سالهاي اخير روز به روز در حال افزايش است. مصرف غذا بيش از نياز بدن انسان، كاهش تحرك و همچنين برخي از مشكلات روحي و رواني از مهمترين عوامل چاقي هستند. چاقي در اثر افسردگي يا تنشهاي روحي نیز بوجود ميآيد به طوري كه خوردن غذا بهانه يا وسيلهاي براي رهايي از فشارهاي روحي است. اين شيوه احتمالاً بازمانده از دوراني است كه مادر در پاسخ به هر نوع گريه فرزندش به او شير ميداده تا از گريه وي جلوگيري كند.
بدن انسان غذاي اضافي مانند چربيها، قندها و يا پروتئينها را به تريگليسيريد تبديل و در سلولهاي چربي ذخيره ميكند.. «سلوليت» يا چاقي موضعي، تجمع غير عادي تودههاي چربي يا باقيمانده چربيهاي محيطي بر اثر پرخوري است. «سلوليت» ممكن است در افراد معمولي و حتي لاغر هم ديده شود كه بيشتر در مناطق سينه، شكم و رانها مشاهده ميشود. افزايش چربي يا تريگليسيريد فشرده شده اطراف چربي، از خون رساني بافتها ميكاهد و تجزيه سلولي و تجمع مواد زايد را به دنبال ميآورد كه سبب تورم موضعي ميشود. رژيم غذايي مهمترين عامل در مقابله با چاقي است. اليافهاي گياهي داراي خاصيت ضديبوست، كاهش دهنده كلسترول و كاهنده چربي ميباشند. به طوري كه مصرف اين تركيبات سبب تخليه به موقع روده بزرگ شده و از يبوست جلوگيري ميكنند. گياهاني مانند جو، میخک، ليمو، رازيانه و مرزنجوش سبب استحكام رگها شده و ميتوانند سبب اصلاح گردش خون محيطي پوست شده و تراوشات و تبادلات بافتي را تسهيل نمایند.
استفاده از اسانس برخي از گياهان مانند شمعدانی معطر، بهارنارنج، رازيانه و انيسون به همراه ماساژ سبب تحريك جریان خونن و كاهش مايعات محل مورد نظر شده و بر كاهش سلوليت تاثير بسيار مناسبي دارند. اخیراٌ باندهاي پارچهاي مخصوصي را به عصارهها یا اسانس هاي گياهان دارويي فوقالذكر آغشته كرده و براي مدتي در حول نقاطي از بدن كه سلوليت هستند، ميبندند و بدين روش سبب كاهش چربيهاي موضعي بدن ميگردند (آنتیسلولیت).
در سالهاي اخير با استفاده از گياهان حاوي موسيلاژ مانند جلبكهاي دريايي، گل ختمي، بارهنگ، قرصها يا كپسولهاييي تهيه ميكنند. پس از باز شدن قرصها يا كپسولها در معده و تماس ترکیبات موسیلاژی با اسيد معده، متورم و حجيم ميشوند و شخص چاق احساس سيري كاذب مینماید. با استفاده از اين نوع داروهاي گياهي نیز ميتوان به طور قابل توجهي از وزن بدن كاست.
منابع
۱- اميدبيگي، رضا، اسانس، زمينهاي براي صادرات، نشريه صنايع بهداشتي و آرايشي، شماره ۶، سال ۱۳۷۴.
۲- اميدبيگي، رضا، هر شامپو بابونهاي شامپو بابونه نيست، نشريه صنايع بهداشتي و آرايشي، شماره ۱۰، سال ۱۳۷۴.
۳- اميدبيگي، رضا، كاربرد بابونه اصلاح شده در صنايع آرايشي و بهداشتي، اولين سمينار بينالمللي صنايع بهداشتي و آرايشيي ۲۱ تا ۲۳ مهر ۱۳۷۴، تهران.
۴- اميدبيگي، رضا، داروهاي گياهي از گذشته تاكنون، نشريه صنايع بهداشتي و آرايشي، شماره ۱۹، سال ۱۳۷۵.
۵- اميدبيگي، رضا، فراوردههاي ضدچاقي گياهان دارويي و مكانيسم عمل آن. انجمن پزشكان طبسوزني و سنتي ايران، ۲۱ تيرر ۱۳۷۵، تهران.
۶- اميدبيگي، رضا، نقش مواد مؤثره گياهان دارويي در تامين بهداشت و سلامت جوامع، دومين سمينار بينالمللي صنايعع بهداشتي و آرايشي، ۱۲ تا ۱۴ آبان ۱۳۷۵، تهران.
۷- امیدبیگی، رضا. نقش گیاهان دارویی در صنایع بهداشتی و آرایشی، صنایع بهداشتی و آرایشی، آموزشنامه، شماره ۲۸،، ۱۳۷۶.
۸- اميدبيگي، رضا، ضرورت استفاده از رازيانه اصلاح شده، فصلنامه پژوهش و سازندگي، شماره ۴۴، سال ۱۳۷۸.
۹- اميدبيگي، رضا، بررسي تيپهاي شيميايي بابونههاي خودرو ايران و مقايسه با نوع اصلاح شده، مجله علوم كشاورزي مدرس،، شماره ۱، سال ۱۳۷۸.
۱۰- اميدبيگي، رضا، توليد و فراوري گياهان دارويي جلد اول با بازنگري كامل، انتشارات آستان قدس، ۱۳۸۴.
۱۱- اميدبيگي، رضا، توليد و فراوري گياهان دارويي، جلد دوم با بازنگري كامل، انتشارات آستان قدرس، ۱۳۸۴.
۱۲- اميدبيگي، رضا، توليد و فراوري گياهان دارويي، جلد سوم چاپ چهارم . انتشارات آستان قدس، ۱۳۸۵.
۱۳- امیدبیگی، رضا و باستان، م. آشنایی با گیاه دارویی آویشن باغی. فصلنامه انجمن صنایع شوینده، بهداشتی و آرایشیی ایران، سال چهارم، شماره ۱۴، ۱۳۸۴.
۱۴- امیدبیگی، رضا و باستان، م. اکلیل کوهی (رزماری) ماده اولیه تولید فراورده های آرایشی و بهداشتی. فصلنامه انجمنن صنایع شوینده، بهداشتی و آرایشی، سال چهارم، شماره ۱۶، ۱۳۸۴.
۱۵- امیدبیگی، رضا و باستان، م. بابونه رومی، ماده اولیه چند قلم از تولیدات صنایع آرایشی و بهداشتی. فصلنامه انجمن صنایعع شوینده، بهداشتی و آرایشی، سال چهارم، شماره ۱۷، ۱۳۸۴.
۱۶- امیدبیگی، رضا و باستان، م. استفاده از بابونه در صنایع آرایشی و بهداشتی . فصلنامه انجمن صنایع شوینده، بهداشتی وو آرایشی، سال پنجم، شماره ۱۹، ۱۳۸۵.
۱۷- بشيري صدر، ز و اميدبيگي، رضا، روشهاي استاندارد كردن عصارههاي گياهي مورد استفاده در صنايع آرايشي و بهداشتي،، سومين همايش بينالمللي صنايع بهداشتي و آرايشي، ۲۹ مهر تا اول آبان ۱۳۷۶، تهران.
۱۸- بینام، تصویر کنونی فراوردههای طبیعی، نشریه صنایع بهداشتی و آرایشی، شماره ۲۳، سال ۱۳۷۶.
۱۹- ميرجليلي، م .ح؛ فخرطباطبايي، س .م. و اميدبيگي، رضا، شناسايي تركيبات معطر، علف ليمو در ايران، هفتمين همايشش بينالمللي صنايع بهداشتي و آرايشي، ۲۴ تا ۲۶ مهر ۱۳۸۰، تهران.
۲۰- مسعودي، ع. بررسي تأثير عوامل خارجي بر روي كيفيت و كميت اسانس گياه بابونه و برخي جنبههاي كاربردي آن،، پاياننامه كارشناسيارشد، ۱۳۷۲.
۲۱- Bernath, J. (1986). Production ecology of secondary plant products. Herb, Spices and Medicinal Plant Advancess in Botany, Horticulture and Pharmacology. Vol, I, Oryx press, Arizona, USA.
۲۲- Bernath, J. (2000). Medicinal and aromatic plants, Mezo, publ. Budapest.
۲۳- Boelens, H; Valverde, F; Sequeiros, I. and Jimenez, R. (1990). Ten years of hydrodiffusion of oil perfumer andd flavorist, 15, 5.
۲۴- Bruneton, J. (1995). Pharmacognosy, phytochemistry, Medicinal plants. Lavoisier Publ. Paris.
۲۵- Chubey, B. B; Dorrell, G. and Masshal, A. (1976). Eessential oil research, Canada Agriculture Journal, 21, 4.
۲۶- Furia, T. and Bellanca, N. (1995). Fenaroll’s handbook of flavour ingredients, Vol. 1&2, 3rd edition, CRC Press,, Cleveland, Ohio.
۲۷- Grundwald, J. and Buttel, K. (1996). European phytotherapeutics market, Drug Made in Germany, 39, 1.
۲۸- Handa, S.S. (1999). Manual, APCTT, IROST. Workshop on processing plants. NOV. 14-17, Iranian Researchh Organization of Science and Technology, Tehran-Iran.
۲۹- Hornok, L. (1992). Cultivation and processing of medicinal plants. Academic publ. Budapest.
۳۰- Husnu, K. (1997). Inducstrial utilization of medicinal and aromatic plants. Acta Hort. 503.
۳۱- Ikan, R. (1991). Natural products. Second edition, Academic Press.
۳۲- Johnson, B.A. (1997). One- third of Nation’s adults use Herbal remedies. Herbalgram, 40, 49.
۳۳- Lawrence, B.M. (1981). Essential oils ,Allured publishing corporation, Wheaton Illinois, USA.
۳۴- Mann, C. and Staba, E.J. (1986). The chemistry, pharmacology, commercial formulation of chamomile Herbs,, Spices and Medicinal plants. Vol. I. Recent Advancesin Botany, Horticulture and Pharmacology, Oryx press, USA.
۳۵- Muller, A. (1992). Herbal extract. Beyond the myth. Drug and Cosmetic Industry, 150, 4.
۳۶- Omidbaigi, R; Sefidkon, F. and Sadrai, K. (2004). Effect of sowing date on the essential oil content andd compositions of Foeniculum vulgare cv. Soroksari a potential of anethole. Euro Cosmetics, 12, 1.
۳۷- Omidbaigi, R; Sefidkon, F. and Kazemi, F (2004). Influence of drying methods on the essential oil content andd composition of Roman chamomile, Flavour and Fragrance Journal, 19, 3.
۳۸- Omidbaigi, R. and Sefidkon, F. (2005). Essential oil content and composition of Thymus X citriodorus L.. cultivated in Iran. Flavour and Fragrance Journal, 20.
۳۹- Omidbaigi, R. and Sedighin, N. (2006). Volatile oil content and constituents of the herb of Hypericumm perforatum L. cv. Topaz cultivated in Iran. Euro Cosmetics, 12. 3.
۴۰- Omidbaigi, R. and Borna Nasrabadi, T. (2006). Volatile oil content and constituents of the herb of Santolinaa chamaecyparissus cv. caolina planted in the north of Iran, Euro Cosmetics, 14, 5.
۴۱- Omidbiagi, R. and Bastan, M. (2006). Essential oil content and compositions of Chenopodium growing in Iran,, Euro Cosmetics,12,5.
۴۲- Omidbaigi, R. and Bastan, M. (2006). Effect of growing location on the essential oil content and compositionss of Matricaria recutita cv. Soroksari, Euro Cosmetics (in press).
۴۳- Omidbiagi, R. and Bastan, M. (2006). Essential oil content and compositions of Myrtus communis growing inn Iran, Euro Cosmetics (in press).
۴۴- Omidbiagi, R. , Omidbiagi, M.A. and Bastan, M.R. (2006). The essential oil content and compositions off Stachys inflata Benth from Iran. Journal of Essential oil Bearing Plants, 9(1).
۴۵- Raouffard and Omidbaigi, R. (2005). Content and compositions of essential and fatty oil of Foeniculum vulgaree cv. Soroksari cultivated fruits , Journal of Essential oil Bearing Plants, 8(3).
۴۶- Sefidkon, F. and Omidbaigi, R. (2004). Essential oil composition of Cephalophora aromatica cultivated in Iran,, Flavour and Fragrance Journal, 19, 2.
۴۷- Shaw, P. E. (1979). Citrus essential oils, Perftumes and Flavorist, 3, 6.
۴۸- Wijesekera, R. O. B. (1991). The medicinal plant Industry, CRC Press, Boca Ratan Ann Arbaor, Boston.
۴۹- Zhang, X. (1996). Regulation and registration of herbal medicines. AESGP Annal Meeting, 29 May –۱ June.. Istanbul, Turkey.
نویسنده: دکتر رضا امیدبیگی